Γράφει ο Γιώργος Δήμος
Η αισθητική του Βούλγαρου εικαστικού, Κρίστο και της Μαροκινής συζύγου του, Ζαν-Κλοντ (με την οποία γεννηθήκαν ακριβώς την ίδια ημερομηνία, δηλαδή στις 13 Ιουνίου του 1935), αποτέλεσε μεγάλη πηγή έμπνευσης για τους δίδυμους σκηνοθέτες, Άλμπερτ και Ντέιβιντ Μέιζλς και συνολικά επτά ντοκιμαντέρ από τη φιλμογραφία τους έχουν ως θέμα έργα των δύο αυτών καλλιτεχνών με τεράστιες διαστάσεις, που ήταν άλλωστε και το σήμα κατατεθέν τους.
Ξεκινώντας με το σκηνοθετημένο και από τους δύο αδερφούς Μέιζλς, «Store Front» (1965) και τελειώνοντας με το σκηνοθετημένο μόνο από τον Άλμπερτ Μέιζλς, «The Gates» (2007) (καθώς ο Ντέιβιντ απεβίωσε το 1987), τα ντοκιμαντέρ τους έχουν καλύψει το στήσιμο μερικών από τα σημαντικότερα έργα του Κρίστο και της Ζαν-Κλοντ, όπως το «Valley Curtain» (1972), ένα από τα «περιβαλλοντικά έργα» τους, που αποτελούταν από μία γιγαντιαία πορτοκαλί κουρτίνα στερεωμένη πάνω από το State Highway 325 του Κολοράντο, σε μία ορεινή περιοχή, αλλά και το «Running Fence» (1976), ένα installation 39,4 χιλιομέτρων τυλιγμένο με νάιλον, στημένο ανάμεσα από τις κομητείες Μαρίν και Σόνομα της Καλιφόρνια.
Καθώς πολλά από τα έργα του Κρίστο και της Ζαν-Κλοντ παρέμεναν σε κοινή θέα για πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, οι δίδυμοι κινηματογραφιστές από τη Βοστώνη θέλησαν να αποθανατίσουν τα εντυπωσιακά και προετοιμαζόμενα επί χρόνια πρότζεκτ τους, με τον ίδιο τρόπο που αποθανάτισαν την ιστορική συναυλία των Rolling Stones στο Άλταμοντ ή την παρηκμασμένη βίλα, Grey Gardens, στο Ανατολικό Χάμπτον της Νέας Υόρκης και τις εκκεντρικές τελευταίες κατοίκους της, τη «Μικρή» και τη «Μεγάλη» Ίντιθ Μπουβιέ Μπιλ.
Ο Κρίστο και η Ζαν-Κλοντ γνωρίστηκαν στο Παρίσι, στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Ο Κρίστο είχε αναλάβει να ζωγραφίσει το πορτραίτο της μητέρας της, Πρεσίλντα ντε Γκιλμπόν, συζύγου του Στρατηγού Λεόν Ντενά. Οι δύο καλλιτέχνες σύντομα ερωτεύτηκαν και άρχισαν να δουλεύουν μαζί. Η πρώτη τους έκθεση στην Κολωνία το 1961 συμπεριλάμβανε τριών ειδών έργα: τυλιγμένα αντικείμενα, βαρέλια με λάδι και έργα τεράστιων διαστάσεων που προορίζονταν να εκτεθούν για μικρό χρονικό διάστημα. Τα είδη αυτά έργων τέχνης ήταν εκείνα στα οποία η δουλειά τους συνήθως επέστρεφε.
Η Ζαν-Κλοντ άρχισε να βάφει τα μαλλιά της κόκκινα, όπως της είχε προτείνει ο Κρίστο, σύμφωνα με τα λεγόμενά της και το ζευγάρι σύντομα μετακόμισε στη Νέα Υόρκη. Το 1964, όταν οι δυο τους βρέθηκαν για πρώτη φορά εκεί, η Νέα Υόρκη ήταν το κέντρο του καλλιτεχνικού κόσμου.
Οι αδερφοί Μέιζλς, που ως τότε είχαν ήδη σκηνοθετήσει σχεδόν δέκα ταινίες, συμπεριλαμβανομένων ενός ντοκιμαντέρ για την πρώτη επίσκεψη των Beatles στις Ηνωμένες Πολιτείες και μίας συνέντευξης με τον ηθοποιό, Μάρλον Μπράντο, ενδιαφέρθηκαν για τα πρωτότυπα έργα του Κρίστο και της Ζαν-Κλοντ και ειδικά για το πρότζεκτ τους, «Store Fronts», αποτελούμενο από ξύλινες προσόψεις, φτιαγμένες ούτως ώστε να θυμίζουν βιτρίνες μαγαζιών, κάτι το οποίο οδήγησε στη δημιουργία του ομώνυμου ντοκιμαντέρ, που κυκλοφόρησε το 1965. Μέσα στα επόμενα τέσσερα χρόνια το καλλιτεχνικό δίδυμο γινόταν ολοένα και διασημότερο, παίρνοντας μέρος με αυτή τη δουλειά σε μεγάλες φουάρ, όπως τη «Documenta 4».
Δείτε ολόκληρη την ταινία «Christo’s Valley Curtain» (1974) στο YouTube:
Η δεύτερη ταινία που γύρισαν οι αδερφοί Μέιζλς σχετικά με ένα έργο τέχνης του Κρίστο και της Ζαν-Κλοντ ήρθε τη δεκαετία του 1970 και αφορούσε το πρότζεκτ σε μεγάλη κλίμακα, «Valley Curtain». Το εντυπωσιακό ντοκιμαντέρ, «Christo’s Valley Curtain» (1974), καταγράφει τη δύσκολη και χρονοβόρα διαδικασία του στησίματος της κουρτίνας από πορτοκαλί ύφασμα, κατά πλάτος του State Highway 325, που θυμίζει περισσότερο δημόσιο έργο, παρά καλλιτεχνική εγκατάσταση.
Η αισθητική σημασία, παρόλα αυτά, του κολοσσιαίου και πανάκριβου πρότζεκτ (μάλιστα ήταν το ακριβότερο που συνέλαβαν ποτέ) είναι εμφανής. Η πορτοκαλί κουρτίνα που καλύπτει το ορεινό, ερημικό και βραχώδες τοπίο, με παρόμοιες αποχρώσεις, κάνει υπέροχη αντίθεση με το καθαρό μπλε του ουρανού και η σχέση που έχει το installation αυτό (το οποίο, ύστερα από μία αποτυχημένη προσπάθεια να στηθεί, παρέμεινε όρθιο μόνο για 28 ώρες) με το φυσικό τοπίο, με τη μορφή του, ουσιαστικά, να αλλάζει βάσει της δυναμικής του αέρα που περνάει ανάμεσα από τους δύο λόφους, το καθιστά ένα από τα πρώτα γνήσια «περιβαλλοντικά» έργα που συνελήφθηκαν ποτέ.
Δείτε απόσπασμα από την ταινία «Running Fence» (1977) στο YouTube:
Το τρίτο πρότζεκτ του Κρίστο και της Ζαν-Κλοντ που γυρίστηκε σε ντοκιμαντέρ από τους αδερφούς Μέιζλς ήταν το «Running Fence» (1977). Εδώ, οι δύο καλλιτέχνες συναντούν μεγάλη κόντρα από την αγροτική καλιφορνέζικη κοινότητα που ζει κοντά στα βουνά όπου ο Κρίστο και η Ζαν-Κλοντ θέλουν να στήσουν ένα φράχτη από λευκό ύφασμα, 24 ½ μίλια σε μήκος και 18 πόδια σε ύψος. Τα μέλη της κοινότητας κατηγορούν το έργο ως μη καλλιτεχνικό και εκφράζουν τους φόβους τους σχετικά με τον κίνδυνο πυρκαγιάς που παρουσιάζει, όμως με τον τρόπο που οι Μέιζλς έχουν μοντάρει τις σκηνές διαφαίνεται μία λανθάνουσα ξενοφοβία από μέρους τους και μία δυσπιστία σχετικά με τις ικανότητες ή την αξία του διδύμου, ίσως επειδή είναι αυτοδίδακτοι και όχι απόφοιτη μίας ανώτατης σχολής καλών τεχνών. Η απόγνωση των καλλιτεχνών λόγω των δυσκολιών που συναντούν, δίνει έναν εντελώς διαφορετικό τόνο από τις προηγούμενες στην 58λεπτη ταινία.
Στο «Islands» (1986), οι αδερφοί Μέιζλς και η Σάρλοτ Ζουέριν πηγαίνουν το θέμα των πρότζεκτ του Κρίστο και της Ζαν-Κλοντ ένα βήμα παραπέρα. Το κεντρικό θέμα της ταινίας είναι το πρότζεκτ, «Surrounding Islands», για το οποίο ο Κρίστο ζητά την έγκριση της τοπικής κυβέρνησης του Μαϊάμι, θέλοντας να καλύψει τον περίγυρο 11 μικρών νησιών, λίγο έξω από την ακτή της Φλόριντα. Ταυτόχρονα, ο Κρίστο μιλάει με τη δημαρχία του Παρισιού (που τότε ηγούταν ο Ζακ Σιράκ) για να ντύσει τη γέφυρα Πον Νεφ και με την ηγεσία του Δυτικού Βερολίνου για να ντύσει το Κτήριο του Ράιχσταγκ.
Ο Κρίστο και η Ζαν-Κλοντ παρακολουθούν με αγωνία τις ακροάσεις με τα διάφορα κυβερνητικά στελέχη και σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιούν την επιρροή του πατέρα της Ζαν-Κλοντ, Λεόν Ντενά, για να πείσουν τους ανθρώπους-κλειδιά, ούτως ώστε να πραγματοποιηθεί το πρότζεκτ.
Ο Κρίστο μιλάει για μία τέχνη εφήμερη, σαν ένα ουράνιο τόξο, που δεν αλλάζει ριζικά το φυσικό περιβάλλον. Αντιθέτως, το χρησιμοποιεί προσωρινά ως καμβά και διαλέγει χρώματα ή υφές που ταιριάζουν με τη χλωρίδα και τον ορίζοντα. Από την άλλη, μαθαίνουμε πως τα μεγαλόπνοα πρότζεκτ που στοιχίζουν ως και εκατομμύρια, χρηματοδοτούνται από τους ίδιους τους καλλιτέχνες και δεν αποσκοπούν στο να βγάλουν κάποιο κέρδος.
Ο Κρίστο δίνει το παράδειγμα μιας Χολιγουντιανής ταινίας που χρειάζεται μεγάλα και ακριβά σετ για να γυριστεί και τονίζει την αδικία του να αντιμετωπίζονται με καχυποψία τα δικά του πρότζεκτ, τα οποία είναι σε πολλές περιπτώσεις πολύ λιγότερο επιβαρυντικά για το περιβάλλον.
Η απάντηση του Σιράκ (σε σχέση με το αν θα υποστηρίξει το πρότζεκτ) είναι πως θα το κάνει, αλλά στην επόμενη δημαρχιακή του θητεία, ούτως ώστε να αποφύγει την όποια λασπολογία από τους εχθρούς του, πράγμα που μας δείχνει την πολιτική διάσταση που συχνά είχαν τα έργα των δύο εικαστικών.
Δείτε ολόκληρη την ταινία «Christo in Paris» (1990) στο YouTube:
Η τελευταία ταινία επάνω σε πρότζεκτ του Κρίστο και της Ζαν-Κλοντ που γύρισαν μαζί ο Άλμπερτ και ο Ντέιβιντ Μέιζλς ήταν το «Christo in Paris». Αν και η ταινία μονταρίστηκε και κυκλοφόρησε το 1990, ο Ντέιβιντ είχε ήδη πεθάνει το 1987. Στην ουσία, η ταινία είναι αναδρομική, όσο αφορά τη σχέση και τη γνωριμία του καλλιτεχνικού ζευγαριού στο Παρίσι και προήλθε από υλικό που οι Μέιζλς είχαν συγκεντρώσει κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων της ταινίας, «Islands». Παρόλα αυτά, το «Christo in Paris» είναι μία σημαντική πρόσθεση στη φιλμογραφία των δύο ντοκιμαντεριστών.
Σε αντίθεση με τις προηγούμενες ταινίες τους με τον Κρίστο και τη Ζαν-Κλοντ, που επικεντρώνονται στη δουλειά τους, αυτή η ταινία είναι πιο νοσταλγική και μιλάει περισσότερο για την καρποφόρα σχέση του ζευγαριού. Η Ζαν-Κλοντ εξηγεί πως πρόσφερε τα χρήματά της για τα πρότζεκτ του Κρίστο χωρίς δισταγμό από την αρχή, νοιώθοντας πως εμπιστεύεται την κρίση του και πως τα επένδυε σε κάτι πέρα για πέρα καλλιτεχνικό. Μέσα από συνεντεύξεις μαθαίνουμε κάποια πράγματα για το μεγάλωμα του Κρίστο στο καταπιεστικό καθεστώς της Βουλγαρίας του ’30 και του ’40, αλλά και για τη σχέση του με τους γονείς της Ζαν-Κλοντ.
Στην καρδιά της ταινίας βρίσκεται το «ντύσιμο» της γέφυρας Πον Νεφ με ένα ανοιχτόχρωμο ύφασμα και ο Κρίστο μιλάει για την τέχνη και την ιδιότητά της να μεταμορφώνει το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. Σε πολλά σημεία της ταινίας ακούγεται το τραγούδι της Εντίθ Πιάφ, «La Vie En Rose», υπονοώντας πως μια ζωή γεμάτη τέχνη είναι μια όμορφη και γεμάτη ύπαρξη.
Μετά το θάνατο του αδερφού του, Ντέιβιντ, ο Άλμπερτ Μέιζλς ολοκλήρωσε δύο ακόμα ντοκιμαντέρ με θέμα τα πρότζεκτ του Κρίστο και της Ζαν-Κλοντ. Το πρώτο ήταν το «Umbrellas» (1995), για ένα από τα ακριβότερα πρότζεκτ του ζευγαριού που συμπεριλάμβανε το στήσιμο τεράστιων ομπρελών στις ακτές του Ειρηνικού στην Καλιφόρνια και την Ιαπωνία και το δεύτερο το «Gates» (2007), για ένα πρότζεκτ στο Σέντραλ Παρκ, όπου οι δύο καλλιτέχνες όρθωσαν 7.500 αψίδες με πορτοκαλί ύφασμα για «κουρτίνες».
Το «Gates» έμεινε στο κεντρικό πάρκο της Νέας Υόρκης επί δημαρχίας του Μάικ Μπλούμπεργκ για 26 ημέρες και η ταινία εστιάζει στην υποστήριξη που είχε ο Κρίστο και η Ζαν-Κλοντ από τον δισεκατομμυριούχο πρώην δήμαρχο, αλλά και από τους κατοίκους της πόλης.
Δύο χρόνια μετά την ολοκλήρωση της τελευταίας ταινίας, η Ζαν-Κλοντ πέθανε και ο Κρίστο συνέχισε για κάποιο χρονικό διάστημα μόνος του να κάνει μεγάλων διαστάσεων έργα, μέχρι που απεβίωσε και ο ίδιος, από φυσικά αίτια σε ηλικία 84 ετών το 2020. Ο Άλμπερτ Μέιζλς πέθανε το 2015, συνεχίζοντας να γυρίζει ταινίες ως το τέλος. Η συνεργασία των δύο κινηματογραφιστών με τους δύο καλλιτέχνες ήταν καρποφόρα και οδήγησε στη δημιουργία τόσων ταινιών, ίσως γιατί υπήρχε κάτι κοινό μεταξύ τους.
Οι Μέιζλς, σαν ρεπόρτερ, κυνηγούσαν πράγματα που συνέβαιναν σε κοινή θέα και είχαν κάποια επιρροή, τόσο αναφορικά με την κοινή γνώμη, όσο και σχετικά με τις αλλαγές που έφερναν στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Ο Κρίστο και η Ζαν-Κλοντ, με τη σειρά τους, κυνηγούσαν μία τέχνη που ξεφεύγει από το τελάρο ή το μουσείο και το κοινό μπορεί να συνδιαλεχθεί μαζί της, έχοντας έτσι μια πιο δημιουργική θέαση και εμπειρία με το έργο. Οι επτά αυτές ταινίες των αδερφών Μέιζλς είναι, έτσι, από τη μία ντοκουμέντα της εφήμερης αλλά ριζοσπαστικής δουλειάς του Κρίστο και της Ζαν-Κλοντ και από την άλλη μερικά από τα πιο ενδιαφέροντα ντοκιμαντέρ που κυκλοφόρησαν ποτέ, επάνω στις πλαστικές τέχνες.