Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος*
Ο Απελευθερωτικός αγώνας του ελληνικού λαού στα 1821, φιλελεύθερων, αστικών, δημοκρατικών και επαναστατικών ιδεολογικών βάσεων, είχε με μεγάλη εμβέλεια ανταπόκριση σε όλους σχεδόν τους λαούς και των πέντε ηπείρων, χάρις και στο μεγάλο προδρομικό κίνημα του πνευματικού και καλλιτεχνικού φιλελληνισμού. Με την επική έναρξη του αγώνα της εθνικής ανεξαρτησίας και σε όλη τη διάρκεια του, το φιλελληνικό κίνημα εμψύχωσε και δραστηριοποιήθηκε ποικιλότροπα στον αγωνιζόμενο για την εθνική του αποκατάσταση καταπιεσμένο αιώνες λαό των νεοελλήνων.
Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, προκάλεσε τη συμπαράσταση του δυτικού κόσμου και μεταβλήθηκε σε κίνημα «Υπέρ των Ελλήνων». Η παραδοσιακή αρχαιολατρεία των Ευρωπαίων αποτελεί τον μακροβιότερο σύνδεσμο της Ελλάδας με την υπόλοιπη Ευρώπη. Κατά την Επανάσταση μετασχηματίστηκε σε φιλελληνισμό και αποτυπώθηκε εικαστικά σε έργα όλων των παραστατικών και καλών τεχνών.
Μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους συνεχίστηκε από τους ξένους και υιοθετήθηκε από τους Έλληνες νεοκλασικούς καλλιτέχνες με στόχο την ανάδειξη της αδιάρρηκτης συνέχειας της αρχαιοελληνικής κληρονομιάς με την διαμορφούμενη νεοελληνική πραγματικότητα. Πρόκειται στα πλαίσια αυτά να επαναπροσδιορίσουν τα όρια μεταξύ υψηλής τέχνης και λαϊκής κουλτούρας και, παράλληλα, να αναπλάσουν την ιστορία και τους μύθους της Ελληνικής Επανάστασης».
Σημαντική έκφραση σε αυτή την κοσμοιστορική συγκυρία της συμπαράστασης στην εξεγερμένη Ελλάδα ήταν ο εικαστικός φιλελληνισμός. Το κίνημα έφερε στο προσκήνιο μια πλούσια παραγωγή έργων, φιλοτεχνημένων από ρομαντικούς Ευρωπαίους καλλιτέχνες, Γάλλους, Άγγλους, Ιταλούς, Γερμανούς, Σουηδούς. Παράλληλα, στις αρχές της δεκαετίας του 1820, φιλοτεχνήθηκαν πολλά εικαστικά έργα με θέματα εμπνευσμένα από τα δεινά και τα πάθη των υπόδουλων και την Ελληνική Επανάσταση των αγωνιζομένων Ελλήνων.
Ένας μεγάλος αριθμός ζωγράφων υλοποίησαν ενότητες έργων σε λάδι, χαρτί, ξύλο ή μέταλλο καθώς και σε ταπισερί, που παρουσιάζουν αγωνιστές του 1821, σκηνές σύγκρουσης Ελλήνων με Τούρκους, Έλληνες πρόσφυγες, όρκο και αναχώρηση Έλληνα μαχητή, κλπ.
Κατ’ εξοχήν “φιλέλληνας ζωγράφος” θεωρείται ο Eugene Delacroix (1798-1863), o οποίος, έχοντας ως πηγή έμπνευσης τα ποιήματα του Lord Byron, φιλοτέχνησε εμβληματικές παραστάσεις, που θεωρήθηκαν φιλελληνικά μανιφέστα. Η χαρακτηριστική περίπτωση του νεαρού τότε ζωγράφου Ευγένιου Ντελακρουά, που είναι κύριος εκπρόσωπος της ρομαντικής τέχνης και του Οριενταλισμού- ανατολικής θεματογραφίας-με τα συγκλονιστικά έργα του «Η καταστροφή ή Η Σφαγή της Χίου», το μνημειακό έργο του «Η Ελλάδα επί των ερειπίων του Μεσολογγίου» και συνθέσεις του με Έλληνες πολεμιστές σε επεισόδια μαχών σφράγισε την διεθνή Φιλελληνική τάση.
Ιστορική και αισθητική σημασία έχει το χρονικό της φιλοτέχνισης από τον Ντελακρουά της «Σφαγής της Χίου». Σύμφωνα με τις πηγές στις 12 Ιανουαρίου του 1824 ο γνωστός ζωγράφος γνώρισε τον συνταγματάρχη Ολιβιέ Βουτιέ, έναν υποστηρικτή του Ελληνικού ζητήματος. Ο Βουτιέ του διηγήθηκε ιστορίες και συμβάντα από τις μάχες στην Ελλάδα. Εντυπωσιασμένος απ’ όσα άκουσε εμπνεύστηκε την μεγάλη σύνθεση του και άρχισε να δουλεύει τον πίνακά την ίδια ακριβώς ημέρα, ξεκινώντας παράλληλα μια σειρά από μελέτες προσώπων και σωμάτων εκ του φυσικού.
Οι επισκέψεις του στο Μουσείο του Λούβρου, τον βοήθησαν να εμπνευστεί από τον Ρούμπενς, τον Βελάσκεθ, τον Μιχαήλ Άγγελο και τον Αντρέα ντελ Σάρτο, ενισχύοντας την δημιουργική του φαντασία. Ο Ντελακρουά σε έξι μήνες ολοκλήρωσε το έργο, φροντίζοντας την απεικόνιση της κάθε μορφής, πολλές φορές ξανασχεδιάζοντάς την από την αρχή. Η μεγάλων διαστάσεων σύνθεση εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου. Είναι η σημαντικότερη και επιβλητικότερη εικαστική δημιουργία που αναπαριστά την εκδικητική σφαγή των Ελλήνων της Χίου.
Το έργο και ιδιαίτερα η γυναικεία φιγούρα της μάνας στο επίκεντρο της θηριωδίας, με το μωρό που προσπαθεί να αρπάξει το στήθος της, σκηνή μαρτυρία του βιβλίου του Βουτιέ καθώς και η συγκλονιστική φιγούρα της γριάς που αποσβολωμένη κυριαρχεί συνθετικά στο κέντρο του έργου συγκλόνισαν τους Γάλλους που κατά χιλιάδες συνέρρευσαν να θαυμάσουν το έργο του Ντελακρουά στο ειδικό περίπτερο στο κέντρο του Παρισιού που το εξέθεσε άμεσα ο ζωγράφος. Η επιρροή του θεματικά και τεχνοτροπικά υπήρξε τεράστια και έγιναν πολλά αντίγραφα του τόσο ζωγραφικά όσο και χαρακτικά από καλλιτέχνες ανά τον κόσμο.
Το φιλελληνικό ρεπερτόριο αναπτύχθηκε βασικά γύρω από ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα, καθώς και από τη φρίκη και τα δεινά του πολέμου για τον άμαχο πληθυσμό. Ήδη από το 1819 o φιλέλληνας ζωγράφος Louis Dupre, επισκέφθηκε την Ελλάδα και περιγράφει με ακρίβεια στιγμές της σκληρής καθημερινότητας των Ελλήνων αλλά και τα πρώτα ηρωικά κατορθώματα των αγωνιστών του 1821. Αλλά και πολλοί άλλοι Γάλλοι καλλιτέχνες και στοχαστές προσέφεραν σημαντικό έργο στην Ελλάδα. Έχουν εντοπιστεί πίνακες, φιλοτεχνημένοι από διακεκριμένους ρομαντικούς ζωγράφους του 19oυ αιώνα.
Ο Γερμανός Peter Von Hess αφιερώθηκε στην εικονογράφηση όλων των σημαντικών φάσεων του Αγώνα από την κήρυξη της Επανάστασης μέχρι και την άφιξη του νεαρού Βασιλέα Όθωνα στο Ναύπλιο. Σε αυτόν ανέθεσε ο φιλέλληνας βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος, πατέρας του Όθωνα, στα χρόνια 1827-1824 την διακόσμηση των στοών Arcaden του ανακτόρου του στο Μόναχο. Τα σαράντα έργα που φιλοτέχνησε ο Hess μετά από επιτόπιες έρευνες στην Ελλάδα όπου διαδραματίστηκαν τα ηρωικά γεγονότα τα επανέλαβε αντιγραφικά στα πρώτα Ελληνικά ανάκτορα. Η διάδοση τους ήταν μεγάλη με λιθογραφικές ανατυπώσεις και χαρακτικά.
Επίσης ανάμεσα σε πολλές ζωγραφικές συνθέσεις ξεχωρίζουν τα εικαστικά έργα: «Ελληνίδες σε σκλαβοπάζαρο» του S. Η. Benoit Darondeau, «Θέμα από τη σφαγή της Σαμοθράκης» του Jean- Baptiste Vinchon, «Ο Έλληνας» του Horace Vernet, «Η μάχη της Ακρόπολης» του Nicolas-Louis Francois Gosse, «Επεισόδιο από την έξοδο του Μεσολογγίου» του Francois-Emile de Lansac, «Αφύπνιση της Ελλάδας» του Ange-Rene Ravault, «Ο Χορός του Ζαλόγγου» του Claude Pinet, «Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη» του Ludovico Lipparini, «Έλληνες μαχητές σε αρχαία ερείπια» του Charles Cordier, «Η Ελληνοπούλα» του γλύπτη David d’ Angers. Τα σημαντικότερα από αυτά ενέπνευσαν και έδωσαν ιδέες αισθητικών παραλλαγών στους Έλληνες καλλιτέχνες της εποχής αλλά και σε πολλούς μεταγενέστερους.
*Ο Κώστας Ευαγγελάτος είναι Ζωγράφος, λογοτέχνης, θεωρητικός της τέχνης.
