Τι είναι, αλήθεια, τα artist’s books; Μεταφράζεται πιστά στα ελληνικά με τον όρο «εικαστικά βιβλία»; Εκτιμώνται από το βιβλιόφιλο και φιλότεχνο κοινό η σπανιότητα, η παλαιότητα και το περίτεχνο εξώφυλλό τους; Ποια η εικαστική τους αξία; Έχουν ζήτηση στις δημοπρασίες;
Ζητήσαμε λοιπόν από την ιστορικό τέχνης-αρχαιολόγο και ανεξάρτητη επιμελήτρια εκθέσεων Λουίζα Καραπιδάκη να μας μιλήσει γι’ αυτά.
Συνέντευξη στη Ζέτα Τζιώτη
Ένα artist’s book είναι ένα έργο εικαστικής τέχνης και συλλεκτικό αντικείμενο με αποκλειστικό δημιουργό τον ίδιο τον καλλιτέχνη
-Κυρία Καραπιδάκη, τι είναι ένα artist’s book;
-Ένα artist’s book είναι ένα έργο εικαστικής τέχνης και συλλεκτικό αντικείμενο με αποκλειστικό δημιουργό τον ίδιο τον καλλιτέχνη, αντίθετα με ένα βιβλίο τέχνης, ένα εικονογραφημένο βιβλίο, μία βιβλιοφιλική έκδοση ή ένα καλλιτεχνικό βιβλίο, όπου οι δημιουργοί μπορεί να είναι πολλοί άνθρωποι διαφορετικών ειδικοτήτων, ο καλλιτέχνης, ο συγγραφέας, ο ποιητής, ο βιβλιοδέτης, ο γραφίστας, ο τυπογράφος κ.ά.
–Θα θέλατε να αναφερθείτε στην ιστορία του;
-Πρόκειται για μια κατηγορία τέχνης, ένα αυτόνομο είδος, μια ακόμη μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης και εικαστικού πειραματισμού, όπως είναι οι περφόρμανς, οι εικαστικές εγκαταστάσεις, η mail-art.
Τα artist’s books εμφανίστηκαν ως πρωτοποριακό κίνημα σε Ευρώπη και Αμερική ήδη από τη δεκαετία του ’60. Από τα πρώτα παραδείγματα σ’αυτή την τέχνη είναι οι δημιουργίες των Fluxus, τη δεκαετία του 60 -70.
Ένα από πιο γνωστά βιβλία είναι του Αμερικανού George Brecht (1926-2008), το Water Yam, έκδοση του 1963. Ήταν ένα βιβλίο-κουτί, που περιείχε εκατοντάδες μικρές κάρτες δαχτυλογραφημένες, αινιγματικής κυρίως γραφής και από αυτό δημιουργήθηκε μια ολόκληρη σειρά, τα fluxbox”, “fluxscores”, “fluxkit”.
Στη συνέχεια ο Γερμανός καλλιτέχνης Wolf Vostell τη δεκαετία του 70 παρουσίασε μία σειρά από βιβλία-κουτιά με τρισδιάστατο περιεχόμενο, τα Vostell i Aabenraa, που έκαναν ιδιαίτερη αίσθηση, και στη συνέχεια υπήρξε άνθηση στη δημιουργία των εικαστικών βιβλίων σε όλο τον κόσμο.
–Θα μπορούσαμε να τα χαρακτηρίσουμε ως ένα είδος τέχνης πολύπλευρο και πολυδιάστατο;
-Ακριβώς. Τα βιβλία αυτά αποτελούν ένα είδος τέχνης πολύπλευρα προσιτό στο κοινό, αφού δίνει από τη μια πλευρά τη δυνατότητα να αναπτυχθούν πολλαπλοί κώδικες επικοινωνίας μεταξύ του δημιουργού και του θεατή και από την άλλη τη δυνατότητα σε ένα ευρύ κοινό να αποκτήσει πρωτότυπα έργα τέχνης.
Τα artist’s books αντικατοπτρίζουν, όπως όλα τα έργα τέχνης την ιδέα, τα μηνύματα, τις αναζητήσεις, τον ψυχικό κόσμο, την αισθητική και τα πιστεύω του εικαστικού δημιουργού.
– Αποδίδει όμως η ελληνική μετάφραση το ακριβές νόημα;
-Εδώ θα διατηρήσουμε τον αγγλικό όρο artist’s books για να τα ξεχωρίσουμε από τα αλλά είδη καλλιτεχνικών βιβλίων (βιβλίο καλλιτεχνών, συλλεκτικό βιβλίο…), αφού στα ελληνικά δεν υπάρχει ακόμα δόκιμος όρος, αλλά ενίοτε αποκαλούνται και εικαστικά βιβλία.
Πρόκειται για αντικείμενα τέχνης που έχουν διατηρήσει την επικοινωνιακή δύναμη του βιβλίου και την αίγλη που ασκεί το βιβλίο στον άνθρωπο. Οι καλλιτέχνες εμπνέονται από την ιδέα ότι το βιβλίο είναι μια αστείρευτη πηγή πολιτισμού και γνώσης, είναι συνώνυμα της ανθρώπινης καλλιέργειας, διατηρούν ζωντανή τη μνήμη και κυρίως ότι ο κάθε άνθρωπος έχει μια ιδιαίτερη εξοικείωση μαζί τους.
Είναι βιβλία -έργα τέχνης που δεν υπόκεινται στους κανόνες ενός βιβλίου, δηλαδή στους τυπογραφικούς κανόνες, τη γραμματοσειρά, τα περιθώρια, το σχήμα, τη χάρτινη ύλη, τη ροή ενός κειμένου. Ένα εικαστικό βιβλίο μπορεί να ξεφυλλίζεται, μπορεί να ανοίγει σε ανάπτυγμα, αλλά μπορεί και να είναι κουτί ή και να μην περιέχει καν γραφή.
Σ’ αυτό το σημείο παραθέτω μέρος από τον κατάλογο της έκθεσης Black in white, που επιμελήθηκα στους χώρους του Ιστορικού Αρχείου της Τράπεζας Πειραιώς με εικαστικά βιβλία, στο πλαίσιο της (Athens Book Capital City 2018) : “Μοναδικά έργα εφαρμοσμένης τέχνης τα χειροποίητα εικαστικά βιβλία… Βιβλία πανόδετα, leporellos, βιβλία με έργα ζωγραφικής, χαρακτικής ή φωτογραφίας, από σπάνια χαρτιά, με συμβατική ή αντισυμβατική μορφή, βιβλία-γλυπτά, παρουσιάζονται με τις πολυμορφικές εικαστικές εκφάνσεις τους διατηρώντας ταυτόχρονα την αφηγηματική τους δύναμη.”
-Πότε θεωρούμε ένα βιβλίο έργο τέχνης ;
-Ένα βιβλίο μπορεί να θεωρηθεί «έργο τέχνης» όταν περιέχει πρωτότυπες εικαστικές δημιουργίες ή όταν έχει εικονογραφηθεί από έναν καλλιτέχνη και έχει εκδοθεί υπογεγραμμένο και αριθμημένο.
Για παράδειγμα «το Παγόνι» με τις ξυλογραφίες του Γιάννη Κεφαλληνού σε κείμενα του Ζαχαρία Παπαντωνίου, έκδοση του 1946, τα βιβλία με τα χαρακτικά του Τάκη Κατσουλίδη και του Γιάννη Ψυχοπαίδη, τα βιβλία με τα ενσωματωμένα έργα τέχνης του Αλέκου Φασιανού, τα καλλιτεχνικά του Χρήστου Σανταμούρη, τα εικονογραφημένα του Αλέξη Κυριτσόπουλου, επίσης τo γιγαντιαίο έργο του Στέφανου Ζαννή με θέμα την ποίηση του Ομήρου, που περιέχει μόνον πρωτότυπα έργα με ελεύθερες θεματικές εικονογραφικές συνθέσεις, ύστερα από τη μακρόχρονη ενασχόληση του Ζαννή (από το 1992) με «την εκ βαθέων μάθηση της γλώσσας του Ομήρου και την εντρύφηση στις ιστορίες και τους σχολιασμούς αρχαίων και νεότερων λογίων.
Όλα αυτά τα βιβλία ακολουθούσαν τη λογική του κλασικού βιβλίου με τις σελίδες και τη νοητή συνέργεια μεταξύ συγγραφέα και καλλιτέχνη κ.ά.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση εξετάζοντας τα εικαστικά βιβλία (artist’s book) πρέπει να διευκρινιστεί ότι πρόκειται για κάτι εντελώς διαφορετικό. Πρόκειται για βιβλία-έργα τέχνης, πρωτότυπες δημιουργίες εικαστικών, που έχουν διατηρήσει την επικοινωνιακή δύναμη του βιβλίου. Για παράδειγμα τα εικαστικά βιβλία του Δημήτρη Κοντού, του Αλέξη Ακριθάκη, του Γιώργου Χατζημιχάλη, του Κύριλλου Σαρρή, του Γιάννη Μιχαηλίδη, του Κώστα Τσόλη, της Ζωής Κεραμέα, της Πέγκυ Κλιάφα, του Γιώργου Τσεριώνη, της Πελαγίας Κυριαζή, καθώς και των Κυπρίων καλλιτεχνών της Μαρίας Λουϊζίδου της Βάσιας Βανέζη, κ.ά.
-Τα βιβλία των καλλιτεχνών με τους πίνακες, τις εκτυπώσεις, τα σχέδια, τις φωτογραφίες, τα σπάνια σημειώματά τους συνδυάζουν την οπτική έκφραση με την αφηγηματική δύναμη στη σύγχρονη τέχνη. Αυτό το είδος δουλειάς περιλαμβάνεται στις εκθέσεις και τις συλλογές μεγάλων μουσείων σύγχρονης τέχνης και προκαλεί το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών, μεταξύ ζωγραφικής, γλυπτικής και εγκατάστασης. Ποια η δική σας άποψη;
-Βέβαια τα artist’s book έχουν στα Μουσεία τη θέση ενός κανονικού έργου τέχνης και για παράδειγμα αναφέρω το Μουσείο Guggenheim της Βενετίας, όπου ανάμεσα στη μόνιμη συλλογή παρουσιάζεται και το εμβληματικό και πρωτοπόρο βιβλίο του Duchamp. Στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Beaubour στο Παρίσι έχουν εκτεθεί κατά καιρούς στις μόνιμες συλλογές βιβλία καλλιτεχνών, όπως για παράδειγμα αυτά του κινήματος των Fluxus, αλλά έχει πραγματοποιηθεί και περιοδική έκθεση “Livres d’artises” το 1985 με εκθέματα αποκλειστικά αυτού του είδους τα βιβλία.
-Μιλήστε μας για τις εκθέσεις σπάνιων artists books στην Ελλάδα.
-Στην Ελλάδα, εκτός από μια έκθεση σε παλαιότερη Αρτ Αθήνα, έχουν πραγματοποιηθεί και περιοδικές εκθέσεις σε γκαλερί και ενδεικτικά αναφέρω την έκθεση του Τεχνοχώρου “Preadexhibition”, που επιμελήθηκα το 2015 Φωτόλιο & Τυπικόν, στους χώρους του τυπογραφείου, όπου μέρος των εκθεμάτων ήταν εικαστικά βιβλία, καθώς και την έκθεση “Τhe library show” στην Γκαλερί Ελευθερία Τσέλιου, το 2017 με πάνω από 60 καλλιτεχνικά βιβλία, έργα Ελλήνων και ξένων δημιουργών.
Το 2018 οργανώθηκαν αξιόλογες εκθέσεις σε μουσεία στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για την “Αθήνα, Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου”, όπως στην Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων η εμβληματική έκθεση “Οι Έλληνες καλλιτέχνες και το βιβλίο 1910 – 1967 και το βιβλίο ως έργο τέχνης” με επιμέλεια του Ντένη Ζαχαρόπουλου, τ. Καλλιτεχνικού Σύμβουλου της Πινακοθήκης, των Μουσείων και Συλλογών του Δήμου Αθηναίων (Ο.Π.Α.Ν.Δ.Α.).
Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μεγάλη άνθιση στη δημιουργία των εικαστικών βιβλίων, μέχρι και οργανώνονται art book fairs, που στοχεύουν στην προώθηση των εικαστικών βιβλίων.
– Τα βιβλία αυτά ως αντικείμενα δημοπρασιών μεγάλων οίκων…
Στις δημοπρασίες εμφανίζεται κάθε είδους βιβλίου που σχετίζεται με την τέχνη: οι σπάνιες και αριθμημένες καλλιτεχνικές εκδόσεις, οι εκδόσεις με έργα τέχνης σε tirage limité, δηλαδή λίγων αντιτύπων, οι βιβλιοφιλικές εκδόσεις, ιδιαίτερου ενδιαφέροντος στο σχεδιασμό, στο χαρτί κλπ. και πολύ συχνά τα artist’s book, τα οποία αντιμετωπίζονται οικονομικά ως έργα τέχνης.
Για παράδειγμα στον οίκο δημοπρασιών Drouot Paris εμφανίζονται συχνά μοναδικά βιβλία καλλιτεχνών και το 2016 είχε οργανωθεί δημοπρασία μόνον με βιβλία εικονογραφημένα από καλλιτέχνες και artist’s books.
– Συλλογές σπανίων βιβλίων. Ποια χαρακτηριστικά κάνουν αυτού του είδους τις συλλογές μοναδικές;
Υπάρχουν πολλές συλλογές των διαφόρων σπάνιων βιβλίων, από τα εικονογραφημένα χειρόγραφα, τις βιβλιοφιλικές εκδόσεις, τις ειδικές εκδόσεις, τα καλλιτεχνικά βιβλία, τις εκδόσεις με αριθμημένα χαρακτικά, τα χειροποίητα βιβλία, τα εικαστικά βιβλία κ.ά. Η μοναδικότητα έγκειται κυρίως στη σπανιότητα, στην παλαιότητα, στο αν περιέχουν πρωτότυπα έργα τέχνης ή χαρακτικά αριθμημένα, στο αν είναι χειροποίητης κατασκευής, αν έχουν περίτεχνο εξώφυλλο με διάφορα υλικά, δέρμα, ύφασμα, μέταλλο κλπ είτε λόγω της εικαστικής τους αξίας όπως τα εικαστικά βιβλία, που είναι μοναδικά ή μικρού αριθμού αντιτύπων.
– Έχετε ασχοληθεί με τακτοποίηση τέτοιου είδους συλλογών. Πώς θεωρείτε ότι είναι ένας σωστός τρόπος ταξινόμησης τους;
Στη μόνη φορά που αναγκάστηκα να ταξινομήσω μια συλλογή καλλιτεχνικών βιβλίων ήταν όταν επιμελήθηκα την έκθεση “91 βιβλία με έργα τέχνης του Αλέκου Φασιανού” από τις συλλογές της Πινακοθήκης Σύγχρονης Τέχνης Χ.& Σ. Μοσχανδρέου στην Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων το 2016. Μετά από άπειρες απόπειρες ταξινόμησης, όπως αλφαβητικά με το όνομα του συγραφέα, ανάλογα με το εργαστήριο παραγωγής, ανάλογα με την ύλη, λιθογραφίες, ξυλογραφίες, χαλκογραφίες, κολλάζ κλπ. κατέληξα στη χρονολογικά κατάταξη, αφού ήταν και όλα έργα ενός μόνον καλλιτέχνη.
-Αλέκος Φασιανός, Κωνσταντίνος Ξενάκης, Γιάννης Ψυχοπαίδης, πολύ σπουδαίοι και οι τρεις. Τι είδους βιβλία έχουν εικονογραφήσει; Και η δουλειά της Ζωής Κεραμέα;
Ο Γιάννης Ψυχοπαίδης είναι από τους Έλληνες καλλιτέχνες που έχουν στο δημιουργικό τους μεγάλο αριθμό καλλιτεχνικών βιβλίων. Ο Ψυχοπαίδης παράλληλα με την εικονογράφηση πολλών λογοτεχνικών και ποιητικών έργων που κυκλοφορούν σε ειδικές εκδόσεις περιορισμένου αριθμού αντιτύπων, εμπνέεται και από τη δομή των leporello, που προσφέρονται για μια εκτεταμένη αφηγηματική διήγηση, για να αναπτύξει εικονογραφικά αγαπημένα του θέματα. Μέσα σ’ αυτές τις επιφάνειες ενσωματώνει με τις εικαστικές τους επεμβάσεις συλλογισμούς, απόψεις, αμφισβητήσεις και άλλους συνειρμούς της κριτικής του σκέψης πάνω σε κοινωνικά και πολιτικά θέματα. Τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του μανιέρας παραμένουν αναλλοίωτα με τις οργανωμένες ρεαλιστικές αναφορές μιας αποσπασματικής απόδοσης να παραπέμπουν σε μια ιδιότυπη πνευματικότητα με διαλογιστικές προεκτάσεις.
Ο Κωνσταντίνος Ξενάκης έχει φιλοτεχνήσει «artist’s book» ήδη από τη δεκαετία του ’80. Τα έργα του εμπεριέχουν στις σελίδες τους «ready images», προ υπάρχουσες εικόνες, «objets trouvés», έτοιμα αντικείμενα, και σε συνδυασμό με τις δικές του εικονογραφικές επεμβάσεις -σχέδια, γραφές, σύμβολα- μετασχηματίζονται σε περίοπτες γλυπτές συνθέσεις, έχοντας κρατήσει τη θεματική εννοιολογική φόρτιση.
Ο Ξενάκης χρησιμοποιεί συχνά στα έργα του την εικονογραφική δύναμη οικείων τυπογραφικών συμβόλων για να διεισδύσει στο υποσυνείδητο του θεατή και να επικοινωνήσει τα κοινωνικοπολιτικά μηνύματα που τον απασχολούν.
Ο Αλέκος Φασιανός ακολουθώντας τη μακρά παράδοση των βιβλιοφιλικών βιβλίων της Γαλλίας φιλοτέχνησε ένα μεγάλο αριθμό βιβλίων και έχει στο δημιουργικό του πάνω από 150 τίτλους.
Συνεργάστηκε με μερικούς από τους σπουδαιότερους ποιητές και λογοτέχνες της ελληνικής αλλά και της παγκόσμιας λογοτεχνίας, αλλά και με διάσημα εργαστήρια λιθογραφίας και χαλκογραφίας, ενώ ανάμεσα στα έργα του συγκαταλέγονται και μονογραφίες. Στα βιβλία του εμπεριέχονται εκατοντάδες έργα του, που είναι υπογεγραμμένα και αριθμημένα από τον ίδιο εικαστικό και ενδεικτικά πρόκειται για πρωτότυπες ζωγραφιές, σχέδια, estampes, pochoir, λινοτυπίες, κολλάζ, χαρακτικά (λιθογραφίες, μεταξοτυπίες, επιζωγραφισμένες μεταξοτυπίες, χαλκογραφίες, pointes-sèches, χαρακτικό σε Λινόλεουμ, χαρτοκολητικές ή διατρητογραφίες και επαυξημένες με την τέχνη της μεταξοτυπίας και άλλες μεικτές τεχνικές.
Ζωή Κεραμέα, η Ελληνίδα καλλιτέχνης, που ζει τώρα και τριάντα χρόνια στη Νέα Υόρκη και έχει φιλοτεχνήσει πολλές σειρές artist’s book.
Η Κεραμέα, ιχνογραφεί με μολύβι ή επεμβαίνει στο χαρτί δημιουργώντας διάτρητες επιφάνειες και φιλοτεχνεί τις μορφολογικές περιπέτειες γεωμετρικών σχημάτων σε βιβλία leporello. Στη σχηματοποιημένη γραφή της το ελάχιστο μεταλλάσσεται διαδοχικά και μετατρέπεται σε μέγα. Στη διαδρομή της ζωγραφικής εικονογραφικής μετεξέλιξης τα αιωρούμενα σχήματα αποδίδονται με ακρίβεια, παρά τον απόλυτα μινιμαλιστικό χαρακτήρα τους και προβάλλονται δεξιοτεχνικά με τον επιδέξιο συνδυασμό γραμμικής και προοπτικής μέσα από τη χρωματική αντίθεση της ιχνογραφημένης και της κενής επιφάνειας του χαρτιού.
Πολλοί ακόμη σύγχρονοι Έλληνες καλλιτέχνες έχουν φιλοτεχνήσει εικαστικά βιβλία όπως ο Mάρκος Καμπάνης, ο Μανόλης Ρωμαντζής, ο Κώστας Βίτης, η Μαρία Σταμάτη, ο Μανόλης Αναστασάκος, ο Θοδωρής Λάλος, ο Δημήτρης Εφέογλου, η Ιφιγένεια Σδούκου, η Ελένη Κρίκη, ο Γιώργος Γιώτσας, η Βένια Δημητρακοπούλου κ. ά.
Η Βάσια Βανέζη, που έχει οργανώσει ατομικές εκθέσεις με εικαστικά βιβλία και έχει δημιουργήσει ένα μεγάλο αριθμό βιβλίων από χειροποίητο χαρτί από σπόρους και φυτικές ίνες και ύφασμα γιατί η υλική αναφορά στις μορφικές ιδιαιτερότητες των έργων της είναι ιδιαίτερα έντονη, αλλά και πολλαπλά συμβολική και γράφει: «…είναι βιβλία ή αντικείμενα – βιβλία όπου στην τελική εμφάνιση του, ο καλλιτέχνης έχει υψηλό βαθμό ελέγχου και το βιβλίο προορίζεται ως έργο τέχνης από μόνο του… αυτά τα βιβλία γίνονται για διάφορους λόγους.
Με την εμφάνιση τους συνέβαλαν στο να γίνει η τέχνη προσβάσιμη στους ανθρώπους εκτός των επίσημων πλαισίων των γκαλερί ή των μουσείων».
Δημιουργούνται συχνά για να κάνουν τέχνη που είναι διαδραστική, φορητή, κινητή και εύκολη σε κοινή χρήση… αμφισβητούν τη συμβατική μορφή των βιβλίων και γίνονται τα ίδια γλυπτά αντικείμενα. Με την εμφάνιση τους συνέβαλαν στο να γίνει η τέχνη προσβάσιμη στους ανθρώπους εκτός των επίσημων πλαισίων των γκαλερί ή των μουσείων».
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η Anne Mœglin-Delcroix, καθηγήτρια φιλοσοφίας της τέχνης στη Σορβόννη και επιμελήτρια (1979-1994) της συλλογής εικαστικών βιβλίων της Εθνικής βιβλιοθήκης της Γαλλίας (BN), αναφέρει στη μονογραφία της «Livres d’artistes, l’invention d’un genre : 1960-1980», ότι το εικαστικό βιβλίο έρχεται σε αντίθεση με τη βιβλιοφιλική παράδοση, όπου τα βιβλία ήταν συλλεκτικές εκδόσεις τέχνης».
