Γράφει η Δρ. Ιστορικός Τέχνης, Μαράη Γεωργούση
Ο Δον Κιχώτης εκδόθηκε το 1605, με πλήρη τίτλο El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha «Ο ευφάνταστος ευπατρίδης Δον Κιχώτης της Μάντσας», έργο του Ισπανού Μιγκέλ ντε Θερβάντες (1547-1613), αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία του μυθιστορήματος.
Αρκετοί θεωρούν ότι ο Δον Κιχώτης ήταν το πρώτο νεότερο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα εκτοπίζοντας τον κάπως ιδιαίτερο Πανταγκρυέλ.
Ο στόχος του συγγραφέα ήταν εμφανής. Το βιβλίο με έντονο το κωμικό στοιχείο, ως παρωδία, σπάει τον μύθο των ιπποτικών αφηγημάτων, τα οποία στην εποχή του Θερβάντες ασκούσαν υπνωτική έλξη στους αναγνώστες κάθε τάξης. Ο ήρωας του μυθιστορήματος Δον, ήταν ένας φανατικός αναγνώστης τέτοιου είδους αφηγημάτων, που είχε επιλέξει να ζει στον κόσμο των αφηγημάτων αυτών.
Το έργο αντιπαραθέτει δύο κόσμους, τον φανταστικό της περιπετειώδους φιλολογίας και τον πραγματικό κόσμο της καθημερινής ζωής
Η παρωδία στην συγκεκριμένη περίπτωση δεν ήταν ταυτόσημη με την απόρριψη, αντιθέτως ο αναγνώστης της ιστορίας που σατιρίζεται γίνεται ήρωας ενός μυθιστορήματος. Έτσι η διασκευή που έκανε ο Θερβάντες βρήκε απήχηση στο ίδιο κοινό του ιπποτικού μυθιστορήματος.
Το έργο αντιπαραθέτει δύο κόσμους, τον φανταστικό της περιπετειώδους φιλολογίας και τον πραγματικό κόσμο της καθημερινής ζωής. Η αποσύνδεση των δύο αυτών κόσμων αλλά και η συμπαράθεσή τους, στηρίζεται στους χαρακτήρες που ενσαρκώνουν τους δύο κυριότερους τύπους του ισπανικού πνεύματος.
Είναι η ενσάρκωση του συγκρουσιακού στοιχείου, που δεν αφορά μόνο την απόσταση που τον χωρίζει από τους υπόλοιπους ανθρώπους αλλά την ίδια τη δομή αυτού του κόσμου που διαχωρίζεται αμετάκλητα σε δύο ή και περισσότερες πραγματικότητες, ανάλογα με την οπτική στην οποία επιθυμούμε να εστιάσουμε.
Ο ένας (Δον Κιχώτης) υιοθετεί μια στάση αλαφροΐσκιωτη, ονειροπαρμένη και ταυτόχρονα ιδεαλιστική. Έχει μια μεγαλόψυχη παραφροσύνη, διαρκώς κυνηγάει χίμαιρες, λησμονώντας τις απαιτήσεις του υλικού βίου, καθώς ονειροπολεί και φαντάζεται ένα ηρωικό παρελθόν και ένα μυθικό μέλλον. Ζώντας σε ένα πλαίσιο πλαστής πραγματικότητας, φέρνει στην επιφάνεια αλήθειες, που αφορούν τον υπαρκτό κόσμο.
Ο άλλος (ο Σάντσο Πάντζα) πρακτικός, θετικός, προσγειωμένος αν και μοιρολάτρης εμπιστεύεται περισσότερο την τύχη παρά την εργασία για να εξασφαλίσει την επιτυχία. Ακολουθεί τον παραλογισμό του Δον Κιχώτη. Τον αμφισβητεί χωρίς όμως να τον απορρίπτει. Τελικά του προσφέρει την ανιδιοτέλειά του. Ο ήρωας του μυθιστορήματος του Θερβάντες, ο Δον Κιχώτης, μπορεί να θεωρηθεί η ίδια η λογοτεχνία, εφόσον του αποδίδεται η εμβέλεια του τραγικού ήρωα, μιας μορφής σχεδόν μυθικής, που διεκδικεί την ισχύ και την αδυναμία ενός ολόκληρου πολιτισμού, όπως και η λογοτεχνία.
Ο Άουερμπαχ επισημαίνει εκτός από τον κωμικό και τον σατιρικό χαρακτήρα του έργου, τη χρήση του μέσου ύφους που εξυπηρετεί την ευμενή ουδετερότητα που κρατά ο συγγραφέας. Αποφεύγεται οποιαδήποτε σαφής κριτική τοποθέτηση υπέρ της πραγματικότητας ή της «δονκιχωτικής» τρέλας ενώ δίνεται έμφαση στην αντιπαράθεση μα και στη σύζευξη της λογικής ή του παραλογισμού του καθενός.
Παράλληλα ο αφηγητής δεν καταγράφει μια συγκεκριμένη άποψη απέναντι στην ζωή ή τον κόσμο, αλλά ένα αμάλγαμα θεωρήσεων, αναπαραστάσεων ή γλωσσικών τρόπων, που η σύνδεση και η αλληλενέργειά τους συνιστά την πραγματικότητα του νεώτερου Ευρωπαίου.
Αυτή η ενεργητική και εσωτερική πολυγλωσσία επηρεάζει την εξέλιξη κάθε επιμέρους γλώσσας ή ιδιώματος, ενώ παλιότερα η διάκριση μεταξύ τους ήταν ασαφής. Τον κοινωνικό αυτό διάλογο μεταφέρει το μυθιστόρημα με τους ήρωές του και με την γραφή του δίνοντας μια νέα διάσταση στην έννοια της αναπαράστασης, της λογοτεχνικής μίμησης. Έτσι αποκτά μια διαχρονικότητα, εφόσον επιδέχεται διάφορες ερμηνείες που το καθιστούν επίκαιρο την εκάστοτε εποχή. Για αυτό ακόμα και όταν το ιπποτικό είδος εξέπνευσε, το βιβλίο του Θερβάντες επιβίωσε.
Ένα από τα πρώτα και ίσως από τα πιο γνωστά ποιήματα για τον Δον Κιχώτη είναι εκείνο του Κώστα Ουράνη, Δον Κιχώτης (1920).
Ατσάλινος και σοβαρός απάνω στ’ άλογό του
το αχαμνό, του Θερβάντες ο ήρωας περνάει,
και πίσω του, το στωικό γαϊδούρι του καβάλα
ο ιπποκόμος του ο χοντρός αγάλια ακολουθάει.
Αιώνες που ξεκίνησε κι αιώνες που διαβαίνει
με σφραγισμένα επίσημα, ερμητικά τα χείλια
και με τα μάτια εκστατικά, το χέρι στο κοντάρι,
πηγαίνοντας στα γαλανά της Χίμαιρας βασίλεια…
Στο πέρασμά του απ’ τους πλατιούς του κόσμου δρόμους, όσοι
τον συντυχαίνουν, για τρελό τον παίρνουν, τον κοιτάνε,
τον δείχνει ο ένας του αλλουνού-κι ειρωνικά γελάνε
Ω ποιητή! παρόμοια στο διάβα σου οι κοινοί
οι άνθρωποι χασκαρίζουνε. Άσε τους να γελάνε:
οι Δον Κιχώτες παν μπροστά κι οι Σάντσοι ακολουθάνε!
Καρυωτάκης, “Δον Κιχώτες”
Οι Δον Κιχώτες πάνε ομπρός και βλέπουνε ως την άκρη
του κονταριού που εκρέμασαν σημαία τους την Ιδέα.
Κοντόφθαλμοι οραματιστές, ένα δεν έχουν δάκρυ
για να δεχτούν ανθρώπινα κάθε βρισιά χυδαία.
Σκοντάφτουνε στη Λογική και στα ραβδιά των άλλων
αστεία δαρμένοι σέρνονται καταμεσίς του δρόμου,
ο Σάντσος λέει «δε σ’ το ‘λεγα;» μα εκείνοι των μεγάλων
σχεδίων, αντάξιοι μένουνε και: «Σάντσο, τ’ άλογό μου!»
Έτσι αν το θέλει ο Θερβάντες, εγώ τους είδα, μέσα
στην μίαν ανάλγητη Ζωή, του Ονείρου τους ιππότες
άναντρα να πεζέψουνε και, με πικρήν ανέσα,
με μάτια ογρά, τις χίμαιρες ν’ απαρνηθούν τις πρώτες.
Τους είδα πίσω να ‘ρθουνε — παράφρονες, ωραίοι
ρηγάδες που επολέμησαν γι’ ανύπαρχτο βασίλειο –
και σαν πορφύρα νιώθωντας χλευαστικιά, πως ρέει,
την ανοιχτή να δείξουνε μάταιη πληγή στον ήλιο!
Νηπενθή, 1921
