Επισημάνσεις και διαπιστώσεις από τον Κώστα Ευαγγελάτο*
Όπως όλοι γνωρίζουμε από την ιστορία της τέχνης υπάρχει μια διασύνδεση στα καλλιτεχνικά κινήματα! Απλούστατα ανάλογα με τις ιδεολογικές, κοινωνικοπολιτικές, αισθητικές, πολιτισμικές και άλλες καταστάσεις που διαμορφώνουν το πνεύμα κάθε εποχής, αυτά που ήδη έχουν διατυπωθεί εκφράζονται με άλλους τρόπους και σε συνθήκες, που όταν συσπειρώνουν πολλούς καλλιτέχνες, που προβάλλουν ένα καινούργιο τρόπο διατύπωσης με νεωτερικές υποδομές και προεκτάσεις, συντελούν στη δημιουργία ενός νέου κινήματος.
Αυτό το κίνημα που αναδύεται από την ταυτόσημη αισθητική θέση πολλών σημαντικών καλλιτεχνών έχει στόχο τον επηρεασμό του κοινού, της κριτικής αντίληψης, της καλλιτεχνικής υπόστασης των έργων, ακόμη και την αυτοαναίρεση των ίδιων των καλλιτεχνών.
Όλα αυτά τα νέα εικαστικά δεδομένα εμφανίζονται και επαυξάνονται σε μια πολύπλοκη ιστορική περίοδο ιδεολογικών, εθνικών, κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών ανακατατάξεων στον δυτικό κόσμο. Ανάμεσα στα νέα δεδομένα για τους καλλιτέχνες-ερευνητές ήταν εκτός από τις μεθόδους της ψυχανάλυσης, τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας, επιτεύγματα που ήδη από την διατύπωση της θεωρίας της Σχετικότητας από τον Αινστάιν, είχαν επηρεάσει τις δυνατότητες πρόσληψης και απόδοσης του αισθητικού αντικειμένου, ιδιαίτερα στις φάσεις του προγενέστερου κυβιστικού κινήματος.
Όλα αυτά τα δεδομένα διαμόρφωσαν την ανατρεπτικότητα των καλλιτεχνών του κινήματος του dada. Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι το μεταγενέστερο δυναμικό κίνημα fluxus, που έδρασε καταλυτικά, ονομάστηκε και neo-dada.
Τώρα πώς συνδέονται οι καλλιτέχνες του fluxus με το dada; Αναμφίβολα το fluxus είναι η φυσική συνέχεια και εξέλιξη του ντανταιστικού κινήματος. Αρκετοί από τους κύριους εκφραστές του fluxus διαμόρφωσαν και επέκτειναν πολλαπλά τα έργα τους με τεχνολογικές μεθόδους, όπως η video-art, βασισμένοι στα έργα κορυφαίων του dada , όπως ο Μαρσέλ Ντυσάν, που θεωρητικοποίησε τις νέες απόψεις, ο Λάσλο Μοχόλυ-Νάγκυ που έδωσε τεράστιες δυνατότητες με τα έργα του στο πεδίο των φωτογραφικών εφαρμογών, όπως τα φωτοκολλάζ, τα φωνητικά ποιήματα και οι εγκαταστάσεις στο περιβάλλον.
Eπίσης, ο Ραούλ Χάουσμαν ο οποίος με θεαματικό τρόπο πραγμάτωσε όλα εκείνα που προετείνει στο θεωρητικό του κείμενο ο Μοχόλυ-Νάγκυ στη «Νέα Οπτική», που με ωριμότητα προσδιορίζει τις νέες καλλιτεχνικές δυνατότητες. Τυχαία αντικείμενα γίνονται έργα τέχνης και ο Χάνς Άρπ δηλώνει: ενώ ο πόλεμος ήταν στο φόρτε του του εμείς κάναμε πειραματική μοντέρνα τέχνη….Μετά την επίτευξη της “προβληματικής” Ευρωπαικής ειρήνης, με αλματώδεις ρυθμούς ξεκίνησε η οικονομική ανασυγκρότηση που οδήγησε στην έξαρση του των δεκαετιών του 1950, του 1960 και του 1970.
Καλλιτέχνες που συνειδητοποιούν τις παρεπόμενες συνέπειες της αφθονίας των αγαθών, της καταναλωτικής κοινωνίας και της υπερανήσυχης δομής του σύγχρονου κόσμου στρέφονται και εντάσσονται στην τάση αμφισβήτησης του κινήματος fluxus που προέκυψε το 1962 με το μανιφέστο που συνέταξε ο «πατριάρχης» του «ρέοντος», fluxus = (συνεχής ροή, κάτι που διαχέεται) κινήματος Ζώρζ Μακιούνας. Στο μανιφέστο αυτό διατυπώνει την ιδεολογική και αισθητική του άποψη με κύρια τάση την απόρριψη του οτιδήποτε θεωρούσε παραδοσιακό, αστικό, γενικά κατεστημένο και την κατάργηση των στεγανών μεταξύ διαφορετικών μορφών τέχνης.
Ανάλογη βέβαια διάθεση υπήρχε και στις διακηρύξεις των ντανταιστών, ιδιαίτερα όσον αφορά και το πεδίο της κοινωνικής κριτικής και αντίδρασης. Όμως ποτέ πριν η στάση αυτή δεν είχε πολιτικοποιημένη διάσταση. Στο fluxus η αστική κατεστημένη τάξη, οι οικονομικές, εκπαιδευτικές και αισθητικές διαστάσεις συνιστούν καθοριστικό ακτιβιστικό πεδίο αντίθεσης.
Η μεγάλη πρεμιέρα του κινήματος έγινε με ένα Φεστιβάλ σύγχρονης μουσικής. Ήδη στη μουσική, που είναι η τέχνη που επηρεάζει περισσότερο το μεγάλο κοινό, έχουν εμπεδωθεί πολλές νεωτερικές επιτεύξεις, αξιοποιώντας τους φυσικούς και μηχανικούς ήχους και δονήσεις.
Από το σύστημα δωδεκάφθογγης γραφής, το ιδιότυπο συνθετικό έργο του Ιγκόρ Στραβίνσκυ, την ατονική μουσική, την συγκριτική μουσική, τις σειραικές δομές σύνθεσης, τις εννοιακές ηχητικές καταστάσεις και περιβάλλοντα. Με αυτό το πολυεπίπεδο μουσικό γεγονός καθορίζεται η ίδρυση του fluxus στον Ευρωπαικό και γενικά στο διεθνή χώρο.
Η μουσική δημιουργικότητα ακραίων αντιλήψεων από αυτήν του Τζών Κέιτζ, που διατυπώνει ότι η «σιωπή» είναι μουσική, αλλά και των performers που καταστρέφουν μουσικά όργανα ή τα αλλοτριώνουν με ειδική προτίμηση στο πιάνο!
Το πιάνο είναι το κατεξοχήν αρεστό όργανο της αριστοκρατίας και των καλλιεργημένων ή νεόπλουτων αστών, σύμβολο του κοινωνικού προτύπου καλής ανατροφής των κοριτσιών με την επιταγή «γαλλικά και πιάνο»!
Οι καλλιτέχνες του fluxus μεταχειρίζονται το πιάνο σαν τραπέζι, σαν ντουλάπι, σαν ερωτικό κρεβάτι, σαν φέρετρο, σαν αντικείμενο που διαλύεται. Στις συναυλίες τραβούν τις χορδές μέχρι να κοπούν, και κυριολεκτικά το διαλύουν. Σε συναυλίες επίσης τραβούν τις χορδές των οργάνων μέχρι μέχρι να κοπούν.
Στα πλαίσια και με αφετηρία τις θέσεις του κινήματος fluxus αναπτύσσονται παράλληλα και τάσεις ιδιότυπα «πνευματικές», με κορυφαίο τον Γιόζεφ Μπόυς, που διαφοροποιείται από τον βασικό πυρήνα και κατά κάποιο τρόπο τον υπερβαίνει, με την οπτικοποίηση μεταφυσικών και συμβολικών στοιχείων, από τον «ταοισμό» και τον «σαμανισμό», το «ζεν» και τους «γκουρού», που είναι άκρως αντίθετα με τις βασικές αισθητικές διακηρύξεις του fluxus.
Όμως στο έργο του Μπόυς, τόσο το καλλιτεχνικό, όσο και το οικολογικό-πολιτικό, το διδακτικό-σεμιναριακό-μαζικό, το πνευματικό στοιχείο είναι η ουσιαστική δυναμική του! Εφευρέτης της γλυπτικής που λιώνει, το βούτυρο και γενικά το λίπος έχουν σημαντική θέση στην τέχνη του με την συνεχή μεταβολή της φόρμας στο χώρο.
Γενικά και αναφορικά με το κείμενο μου περί του φαινομένου Μπόυς διαπιστώνονται αυτές οι υπερβάσεις στις αντισυμβατικές και εξτρεμιστικές performance-εγκαταστάσεις-δράσεις του στην Ευρώπη και την Αμερική -το 1963, εποχή του έντονου αντιαμερικανισμού, πέτυχε να μεταβεί και να εκθέσει στη Νέα Υόρκη χωρίς σύμφωνα με την επιθυμία-απαίτηση του να πατήσει σε Αμερικανικό έδαφος μεταφερόμενος με ασθενοφόρο από το αεροπλάνο στη γκαλερί και το αντίστροφο!!
Ο βασικός όμως πυρήνας του fluxus εμμένει στον αντισυμβατικό και ριζοσπαστικό χαρακτήρα του κινήματος.
Παράλληλα ο περίφημος Ναουμ-Πάικ που έχει συνεργαστεί σε δρώμενα fluxus με τον Μπόυς, τον Βόλφ Βόστελ, τον Τόμας Σμίτ κ.α συνθέτει στο περιβάλλον εγκαταστάσεις με τηλεοπτικές οθόνες και βιντεο-προβολές που καταγράφουν πολύπλοκες κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις. Επίσης ο σημαντικός εκπρόσωπος της arte povera Γιάννης Κουνέλλης με ευτελή και φτωχά υλικά διαμόρφωνε ευρηματικά «ποιητικά» περιβάλλοντα αλλά και η Γιόκο Όνο με ιδιότυπα έργα- εγκαταστάσεις στο χώρο συνεχίζει να δημιουργεί.
Συνεχίζεται επίσης το φαινόμενο των ζωντανών εικαστικών έργων-performance, body art, happenings με κύριο εργαλείο τους το εξασκημένο ανθρώπινο σώμα, και τις άπειρες δυνατότητες του, που ενίοτε σκανδαλίζει ή και τρομάζει τους θεατές.
Ο βασικός όμως πυρήνας του fluxus εμμένει στον αντισυμβατικό και ριζοσπαστικό χαρακτήρα του κινήματος. Έτσι δεν δέχεται άλλες τάσεις και μορφές της τέχνης σαν εγκεφαλικά κατασκευάσματα-προιόντα της αστικής αισθητικής.
Επίσης μια σημαντική επινόηση του fluxus ήταν η εναντίωση του στην εμπορευματοποίηση των έργων του με την αναγραφή ΔΕΝ ΠΩΛΕΙΤΑΙ. Οι καλλιτέχνες έφτιαχναν έργα με διάφορα αντικείμενα και στοιχεία κολλάζ μέσα σε κουτιά. Τα εγκιβωτισμένα αυτά εκθέματα δεν πωλούνταν, ίσως ελάχιστοι και να τα ήθελαν τότε….Σήμερα όμως – ειρωνική αντίφαση – μουσεία σύγχρονης τέχνης και συλλέκτες- διαθέτουν μεγάλα ποσά για να τα αποκτήσουν, αν και είναι δυσεύρετα, για τις προθήκες τους.
Συμπέρασμα ότι η μεγαλοαστική τάξη βρίσκει τρόπους να οικειοποιείται καλλιτεχνικούς καρπούς αμφισβήτησης και απόρριψης της…Αναζητώντας στοιχεία για το fluxus διαπιστώνουμε ότι το κίνημα ζει με ποικίλα μέσα και σε διαφορετικούς τόπους. Ιδιαίτερα στη χώρα μας έχουν διοργανωθεί αρκετές εκθέσεις καλλιτεχνών που άμεσα ή έμμεσα ανήκουν σε αυτό και έχουν διοργανωθεί μεγάλες εκθέσεις με σύγχρονες εικαστικές δράσεις στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και άλλες πόλεις.
Πρόσφατα διεθνείς καλλιτεχνικές πολυεπίπεδες διοργανώσεις προβάλλουν έργα και καλλιτέχνες του αμφισβητούν, επικρίνουν και αναπαριστούν ενίοτε με “φρικτό ρεαλισμό” καταστάσεις της ζωής, της κοινωνίας, του περιβάλλοντος με τη χρήση νέων εκφραστικών μέσων.
Όμως σε αντίθεση με τους πρωτοπόρους καλλιτέχνες του 20ου αιώνα οι καλλιτέχνες αυτοί επιλέγονται από επιτροπές, επιδοτούνται από εταιρίες και προβάλλονται από εξωκαλλιτεχνικούς παράγοντες, επιμελητές που πρωταγωνιστούν σε βάρος των δημιουργών και φορείς που κερδοσκοπούν ποικιλότροπα και ουσιαστικά αποπροσανατολίζουν το νεανικό απαίδευτο σε βάθος κοινό που τις παρακολουθεί.
‘Ομως σαν σημαντικό ανατρεπτικό κίνημα του μοντερνισμού το fluxus έχει οπαδούς και σήμερα που έχουν βασικό κέντρο επικοινωνίας τους διαδικτυακούς κόμβους και διαδραστικές εκπομπές.
Ιδιαίτερα στη χρηματιστηριοκρατούμενη εποχή μας που ανθούν από “ανάγκη” τα φαινόμενα της mail-art, της computer-art και γενικά όλων των φωτογραφικών-εικονικών δυνατοτήτων, υπάρχουν κόμβοι που διακηρύσσουν ακόμη τις ιδέες και τους στόχους του fluxus. Διατυπώνονται, συνήθως επιδερμικά, τα αιτήματα για αντίσταση στην κατεστημένη αισθητική, εναντίωση στην κερδοσκοπική και επενδυτική διακίνηση της τέχνης.
Όλα αυτά όμως αν ειδωθούν και αναλυθούν σε συνάρτηση με τις κοινωνικοπολιτικές και οικονομικές παραμέτρους του Δυτικού «αναπτυγμένου» κόσμου, εγκυμονούν πολλές ανακατατάξεις των αισθητικών και ιστορικών ροπών και τάσεων.
Οι ανακατατάξεις των οπτικοποιημένων πεδίων έκφρασης συντελούν στην αναμενόμενη νέα κατάσταση και την αμφισβήτηση των αντιπνευματικών μορφωμάτων και της επέλασης της “κακής τέχνης”. Με δεδομένη την μεγάλη παγκόσμια κρίση αναζωπυρώνεται επιτακτικά η ανάγκη για ολιστική θεώρηση του Ανθρώπου αλλά και του Καλλιτέχνη, που θα είναι εν δυνάμει η κορωνίδα των εξελίξεων και της διατύπωσης μιας νέας ανθρωπιστικής και ριζοσπαστικής οπτικής.
*Κώστας Ευαγγελάτος, Εικαστικός, Λογοτέχνης, θεωρητικός Τέχνης
