Συνομιλία με τη Ζέτα Τζιώτη

Αυτή τη φορά με τον εικαστικό Άκη Ράπτη δεν μιλήσαμε για τη δουλειά του, ούτε για τα τελάρα του, ούτε για τα γλυπτά του, ούτε για τις εγκαταστάσεις που δημιουργεί και που έχουν ιδιαίτερη απήχηση στο φιλότεχνο κοινό. Μιλήσαμε για ένα όχι τόσο ευχάριστο αλλά πολυσυζητημένο θέμα των ημερών. Κάναμε μια λεπτομερή αναδρομή στις πανδημίες από την αρχαία Ελλάδα ως τον 20ο αιώνα και την επιρροή που είχαν στους ζωγράφους της εποχής. Αλήθεια, αποτελούσαν αγαπημένο θέμα των εικαστικών της εποχής ή οι καλλιτέχνες έδρασαν σαν “φωτογράφοι” της εποχής τους.

-Άκη, υπάρχουν μαρτυρίες για πανδημίες από αρχαιοτάτων χρόνων.

-Ναι βεβαίως και υπάρχουν. Αυτή της Αθήνας του 430 π.χ. που ο λοιμός είχε σχεδόν αποδεκατίσει τους Αθηναίους.

Ο Σοφοκλής εμπνέεται και δύο χρόνια αργότερα ολοκληρώνει την τραγωδία «Οιδίπους Τύραννος». Ο λοιμός των Θηβών. Οι ανθρώπινες πράξεις και οι βουλές των θεών Οι ηθικοί κανόνες και η θεία τιμωρία.

-Και ο μεσαίωνας δεν υστερούσε…

-Πρωτοστάτησε θα έλεγα.

Στα πρώτα σκιρτήματα του Μεσαίωνα, έκανε την εμφάνισή της η πανώλη του Ιουστινιανού που θέρισε δεκάδες εκατομμύρια πολίτες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Ανατολική Μεσόγειος έχασε το ένα τέταρτο των κατοίκων της.

Τον 14ο αιώνα, στην Βόρεια Ευρώπη, η θερμή μέση Μεσαιωνική περίοδος φαίνεται πως τελειώνει. Οι σπόροι δεν βλασταίνουν και η πείνα απειλεί να αποδεκατίσει τον πληθυσμό ολόκληρων χωρών. Οι τιμές του σιταριού αυξάνουν και οι φτωχοί δεν μπορούν να το αγοράσουν. Η μεγάλη αύξηση του πληθυσμού λόγο του κλίματος και της πρότερης οικονομικής ευμάρειας έκανε το πρόβλημα ακόμη μεγαλύτερο. Η Ευρώπη βιώνει τον χειρότερο λιμό στην ιστορία της.

H περίοδος του μεγάλου λιμού χαρακτηρίστηκε από τους μαζικούς θανάτους, επιδημίες, έγκλημα, έως και κανιβαλισμό.

Κάποια χρόνια αργότερα η πανώλη κάνει την επανεμφάνισή της. Είχε να φανεί από τον 5ο αιώνα.

Η τραγωδία που ακολούθησε την επόμενη δεκαετία ήταν ανείπωτη. Ο θάνατος θέρισε σχεδόν τον μισό Ευρωπαϊκό πληθυσμό. Η επιδημία της πανώλης μπαίνει σε ύφεση. Μόλις είκοσι χρόνια αργότερα, στο Aachen, άνθρωποι πέφτουν σε έκσταση και χορεύουν μέχρι θανάτου. Πυρετός καίει τα σωθικά τους και σπασμοί κινούν τα μέλη του σώματός προσομοιάζοντας σε χορό.

Η επιδημία εξαπλώθηκε γρήγορα στις γειτονικές χώρες.

-Όντως. Υπάρχουν μακάβρια έργα. Είναι κάποια έργα που σας έρχονται στο μυαλό;

-Όταν αντικρίζουμε έργα της εποχής αυτής και τέτοιας θεματολογίας, θα πρέπει να τα παρατηρούμε υπό το πρίσμα των αντιλήψεων και των συνθηκών που επικρατούσαν τότε. Αυτή η οπτική δεν επηρεάζει φυσικά την καλλιτεχνική αρτιότητα και την αισθητική ενός έργου, όμως μπορεί να αποκαλύψει τις προθέσεις του ζωγράφου και τον συμβολισμό του έργου.

Τον άνθρωπο της εποχής του Μεσαίωνα τον διαμόρφωσε το αυστηρό θρησκευτικό πλαίσιο και η οργάνωση της εκκλησίας στα πρότυπα του φεουδαλισμού. Ο Γάλλος ιστορικός Jacques Le Goff αναφέρει πως η νοοτροπίας του Μεσαιωνικού ανθρώπου ορίζεται από την αδυναμία της έκφρασης έξω από θρησκευτικές αναφορές.

Το χρονικό της Νυρεμβέργης – Michael Wolgemat

Πηγαίνουμε πίσω, στα τέλη του 15ου αιώνα στο φημισμένο εργαστήριο του ζωγράφου και χαράκτη Michael Wolgemat. Γίνονται οι τελευταίες διορθώσεις για την εκτύπωση του βιβλίου «Το χρονικό της Νυρεμβέργης». Είναι η Γερμανική εκδοχή της Λατινικής εγκυκλοπαίδειας « Το βιβλίο των χρονικών». Ένα μεγάλο βιβλίο με 645 πρωτότυπες ξυλογραφίες, οι περισσότερες χρωματισμένες με ακουαρέλα μία μία στο χέρι. Όλες υπό την επιμέλεια του σχολαστικού καλλιτέχνη και άρτιου τεχνίτη Μ. Wolgemat. Βοηθός ο θετός γιός του. Ένα από τα χαρακτικά του βιβλίου, έργο του ίδιου του Μ. Wolgemat, παρουσιάζει ανθρώπινους σκελετούς να παίζουν μουσική και να χορεύουν.

Κάπου στην Αβινιόν την ίδια περίοδο. Οι αλλεπάλληλες επιδημίες και συμφορές, επαναφέρουν στην μνήμη του Josse Lieferinxe την Ιουστινιάνεια πανώλη. Ζωγράφος της σχολής της Προβηγκίας, γνωστός ως master του Αγίου Σεβαστιανού, ο J. Lieferinxe ολοκληρώνει ένα πολύπτυχο έργο. Μέρος του το ταμπλό «O Άγιος Σεβαστιανός διαμεσολαβεί για έναν ασθενή πανώλης», σκηνή που διαδραματίζετε τον 6 αι..

Οι τέσσερεις ιππείς του Βιβλίου της Αποκάλυψης του Albrecht Düre

Λίγα χρόνια αργότερα, ο Albrecht Düre, μαθητής του M. Wolgemat, στο χαρακτικό του «οι τέσσερεις ιππείς», του Βιβλίου της Αποκάλυψης που εκδόθηκε το 1511, παρουσιάζει τα τρία πρωτοπαλίκαρα του θανάτου ως αυτά του λιμού, της πανώλης και του πολέμου.

Οι χαρακτηριστικές σκηνές του Στρασβούργο, όπου μια γυναίκα βγαίνει από το σπίτι της και χορεύει παρακαλώντας για βοήθεια επιβεβαιώνουν τις καταγραφές του Wolgemat και Düre. Με τις ημέρες, την δύστυχη γυναίκα ακολουθούν και άλλοι και άλλοι, ώσπου γεμίζουν οι δρόμοι της πόλης από θλιβερές μορφές που χορεύουν ικετεύοντας. Γιατροί αποφαίνονται πως είναι ασθένεια του αίματος και θρησκόληπτοι άρχοντες και κληρικοί διατείνονται πως είναι το αποτέλεσμα μιας κατάρας χορού του Αγίου Βίκου αυτή τη φορά. -στο Aachen ήταν ο σατανάς που χόρευε και χόρευαν και εκείνοι μαζί του παρακαλώντας για έλεος-. Ο θάνατος δεν θα μπορούσε να κάνει τραγικότερα εμφανή την παρουσία του.

Το μικρόβιο της Ερισύβης που είχε πλήξει του κατοίκους του Στρασβούργου ήταν θανατηφόρο όπως και νευροτοξικό , όμως ο χορός του θανάτου ήταν σύμπτωμα της διάσχισης που επέφερε η δεσποτική κατάχρηση των εκκλησιαστικών επιταγών και η καλλιέργεια του φόβου του σατανά.

-Υπάρχουν πίνακες με θέμα το χορό του θανάτου. Πιστεύετε ότι οι ζωγράφοι της εποχής έλκονταν από τέτοια θέματα;

-Δεν νομίζω. Παρ’ ότι ήταν ένα φαινόμενο που στον Μεσαίωνα μόνο μεταφυσικά θα μπορούσες να το αιτιολογήσεις, εντούτοις είναι λίγες οι εικαστικές καταγραφές. Μάλλον απωθούσε παρά έλκυε. Οι λογοτεχνικές καταγραφές είναι περισσότερες.

Είναι πια επιστημονικά τεκμηριωμένο πως οι καλλιεργημένες πεποιθήσεις και προσδοκίες καθορίζουν και την εμπειρία την διάσχισης. Έτσι, η αγωνία και ο ευσεβής φόβος επέφεραν τότε μια επιδημία μαζικής υστερίας, μιας ψυχογενούς ασθένειας, που μπορεί να προκαλέσει χορεία, κινητική διαταραχή όπου ακούσιες πολύπλοκες κινήσεις ρέουν από το ένα μέλος του σώματος στο άλλο.

Μεμονωμένα περιστατικά χορού του θανάτου είχαν βέβαια παρατηρηθεί και κατά την επιδημία της πανώλης.

Ο χορός του θανάτου μπορεί να μην προσέλκυσε ως θέμα τους ζωγράφους όμως επηρέασε σιωπηρά την τεχνοτροπία τους. Η παλέτα τους αρχίζει και βαραίνει και οι μορφές των έργων φωτίζονται πια δραματικά, αντικατοπτρίζοντας έτσι την πραγματική αλλά και μεταφυσική ταυτόχρονα ατμόσφαιρα της εποχής.

Προσωπικά εντυπωσιάζομαι από το έργο και τον χαρακτήρα του Peter Bruegel.

Γεννήθηκε στις αρχές του 16ου αιώνα στην Brede. Ολοκλήρωσέ την εκπαίδευσή του και ταξίδεψε στην Γαλλία και την Ιταλία. Επισκέφτηκε την Ρώμη και τον Ιταλικό νότο όπου πιθανολογείτε πως συνάντησε το έργο «Ο θρίαμβος του θανάτου», αγνώστου ζωγράφου, που βρίσκονταν τότε τοποθετημένο στο παλάτι Sclafani στο Παλέρμο.

Επιστρέφει to 1555 στην Αμβέρσα και εργάζεται ως χαράκτης σε μεγάλο εκδοτικό οίκο. Δίνει έμφαση στην ζωγραφική μόλις μια σχεδόν δεκαετία πριν πρόωρα πεθάνει το 1569. Ένα από τα πρώτα έργα που φιλοτεχνεί είναι το έργο «Ο θρίαμβος του θανάτου», παραγγελία των Αψβούργων.

Ο Bruegel έζησε και δημιούργησε την εποχή που οι Αψβούργοι εφαρμόζουν πολύ αυστηρούς θρησκευτικούς κανόνες. Είναι η εποχή της Ισπανικής Ιεράς Εξέτασης. Παρότι απέφευγε να ζωγραφίσει έργα θρησκευτικής θεματολογίας εντούτοις όσα τέτοια δημιούργησε φέρουν εμφανέστατα τον ηθικοδιδακτικό τους σκοπό. Είναι απροκάλυπτα. Είναι πραγματικά αριστουργήματα κατά την γνώμη μου. Παρατηρούσε τα θέματά του να εξελίσσονται στον καμβά σχεδόν πάντα από ψηλά!

Μέσα σε μία εποχή απεχθούς θρησκευτικής λογοκρισίας που προφανώς τον περιόριζε θεματολογικά, επικεντρώθηκε σχεδόν κατά αποκλειστικότητα στην τοπιογραφία και κυρίως σε λαϊκά θέματα από την ζωή των χωρικών. Έτσι απέκτησε και το προσωνύμιο ο «χωρικός Bruegel». Ήταν ένα τρόπος διαφυγής από την σκληρή πλευρά της πραγματικότητας.

-Όπως μας τα περιγράφετε, τα περισσότερα έργα του, αν όχι όλα, έχουν μία οπτική άνωθεν.

-Είναι χαρακτηριστική η εξ’ άνωθεν οπτική του. Είναι η ματιά του Θεού θεωρώ, που παρατηρεί το φυσικό του δημιούργημα όπως και τους διαχειριστές του, τους απλούς χωρικούς. Την χαρά καi την απλή ζωή των εργατών της γης, απαλλαγμένη από τον φόβο και την εμποτισμένη στην κοινωνία τους δεισιδαιμονία. Ήταν η ματιά του θεού που οραματιζόταν ο Bruegel.

Δεν είναι τυχαίο πως εάν το έργο ο χορός του θανάτου είναι ένα εμπνευσμένο καλλιτεχνικό αριστούργημα, εντούτοις, ως το καλύτερο έργο του θεωρείται «ο χορός των χωρικών».

Ήταν ένας ζωγράφος κατά την γνώμη μου βαθιά ευσεβής και με ιδιαίτερες κοινωνικές ευαισθησίες.

Titian

Βενετία, 1575, ο Titian, Tiziano Vecelli, σε πολύ προχωρημένη ηλικία δουλεύει με τις τελευταίες του δυνάμεις να ολοκληρώσει το μανιεριστικό ζωγραφικό του έργο “Pietà”. Επιθυμεί να κρεμαστεί επάνω από τον τάφο του. Στο έργο παρουσιάζει τον εαυτό του γονυπετή μπροστά από την Παναγία που κρατά τον νεκρό Ιησού και θρηνεί. Ο γιός του εμφανίζεται ως έργο στον έργο, ωσάν να μην αφορούσε αυτόν ο σκοπός της ικεσίας, αλλά επιθυμούσε την ευλογία της Παναγίας και για αυτόν. Πόσο ανθρώπινο και τι μέτρο! Πόση αγάπη πρέπει να του είχε! Όμως τόσο ο ίδιος όσο και ο γιός του πεθαίνουν την ίδια χρονιά από πανώλη. Το έργο μένει ημιτελές και το ολοκληρώνει αργότερα ο Πάλμα Τζιοβάνε.

Η ανθρωπότητα βάδιζε ήδη στην νεότερη εποχή της Ιστορίας. Η δραματική μείωση του πληθυσμού έδωσε την δυνατότητα σε επίδοξους αγρότες να μετακινηθούν για να καλλιεργήσουν την ερημωμένη από τις πανδημίες επαρχία. Η έλλειψη και το υψηλό κόστος των εργατικών χεριών ξύπνησε την ανθρώπινη ευρηματικότητα και νέες τεχνολογίες έκαναν την εμφάνισή τους, προπομπός της βιομηχανικής επανάστασης που θα ακολουθούσε αργότερα.

Rubens

Είναι τότε που ένας άλλος μεγάλος Φλαμανδός ζωγράφος, εκπρόσωπος της μπαρόκ σχολής της Αμβέρσας και πιστός καθολικός, ο Rubens, φιλοτεχνεί το έργο «Ο Χριστός ορίζει τον Άγιο Ρόκκο προστάτη άγιο των θυμάτων του λοιμού». Έργο δοξασίας και μνήμης του Αγίου που θεραπεύοντας μολύνθηκε και θεραπεύτηκε ο ίδιος από έναν κατελθόντα άγγελο.

Rembrandt

Άμστερνταμ, 1654, o Ρέμπραντ ζωγραφίζει το πορτρέτο της τελευταίας του συντρόφου, της αγαπημένης του Χέντρικγε Στόφελς. Χήρα του πρώην επιστάτη του, στάθηκε πιστά δίπλα του στην πτώχευση, μεγάλωσε τον γιό του Τίτους και του χάρισε μια κόρη. Η εντιμότητα, τα αγαθά συναισθήματα και η ήρεμή της δύναμη έχουν αποτυπωθεί στο πορτρέτο με τόση αγάπη και επιμέλεια που μόνο ως έκφραση ευχαριστιών, θαυμασμού και απέραντης αγάπης μπορεί να εκληφθεί.

Αργότερα, το 1663, ένα πλοίο προερχόμενο από το μακρινό Αλγέρι δένει στο λιμάνι. Μαζί με την εξωτική πραμάτεια του, στα σωθικά του κουβαλάει και τον μαύρο θάνατο. Η αγαπημένη του Ρέμπραντ πέφτει θύμα του και ένα χρόνο αργότερα ο γιός του Τίτους. Την επόμενη χρονιά ο Ρέμπραντ παραδίδει το έργο του στην Ιστορία.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, οι επιδημίες έκαναν την εμφάνισή του σποραδικά όμως ποτέ στην πρότερη έκταση ώστε να σκορπίσουν ξανά τόσο θάνατο και τόσο φόβο.

-19ος αιώνας

-Ο μοντερνισμός κάνει την εμφάνισή του. Η πρώτη ανατροπή των ακαδημαϊκών κανόνων έρχεται από τους μαθητές του Γκλαίρ. Το υπερβολικό συναίσθημα παραμερίζεται, το φως αποθεώνεται, το μαύρο αποκλείεται, η μίξη των χρωμάτων περιορίζεται και η wet on wet ανατρεπτική για την εποχή τεχνική πρωτοπαρουσιάζεται.

Claude Monet

Ο Monet που έδωσε μέσω του έργου του Impression, sunrise το όνομά στο κίνημα αυτό, ζωγραφίζει to 1879 τη νεκρή σύζυγο και μούσα του Καμίλ στο νεκροκρέβατό της. Όχι δεν είχε πεθάνει από επιδημία. Λέγετε πως κάποιος γυναικολογικός καρκίνος της στέρησε τη ζωή στα 32 της χρόνια.

Εν τω μεταξύ στο Όσλο, ο συμβολιστής και βαθιά επηρεασμένος από τους μετα-ιμπρεσιονιστές, ζωγράφος Έντβαρτ Μούνκ ολοκληρώνει την πρώτη εκδοχή του γνωστού του έργου «Η κραυγή». Το προσωπικό του δράμα. Ο υπαρξιακός τρόμος του ζωγράφου εκφρασμένος με μία ιδιαίτερα σκληρή εικαστική γραφή.

Είκοσι σχεδόν χρόνια μετά τον θάνατο της Καμίλ, το 1899, υπό την συντροφιά της πρώην ερωμένης του Αλις, ο Μονέτ ζωγραφίζει τα πρώτα μπλε και ροζ νούφαρα. Είναι ανατριχιαστικά εντυπωσιακό το πόσο πολύ μοιάζουν αυτά τα έργα με αυτό της νεκρής Καμίλ. Συναισθήματα πένθους εγκλωβισμένα στην καλλιτεχνική συνέπεια που αναδύθηκαν μέσα από τα νερά της λίμνη με τα νούφαρα του κήπου του στο Giverny.

-20ος αιώνας

-Ο κόσμος πορεύτηκε σχεδόν μέχρι την ανατολή του ανατρεπτικού 20ου αιώνα. O κλασικισμός και ο ρομαντισμός που είχαν οδηγήσει στη λήθη μεγάλους ζωγράφους της Αναγέννησης, όπως τον Καραβάτζο, το Titan ακόμη και τον El Greco, τώρα πια η καλλιτεχνική αναζήτηση μιας άλλης μικρής ομάδας ζωγράφων, Γερμανών αυτήν την φορά, τους ξαναφέρνει στην επικαιρότητα.

Ο φωτισμός, οι αδρές πινελιές και η κίνηση που παρατηρούμε στους μονεταριστές αποκτούν μια πιο προωθημένη για την εποχή ελευθερία. Ζητούμενο, σε αντίθεση με τον ιμπρεσιονισμό, η έκφραση του συναισθήματος. Ο Μούνκ και ο Βαν Γκόγκ οι πρόδρομοι. Ο εξπρεσιονισμός αποτελεί πια καλλιτεχνικό ρεύμα.

-Α΄Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο θάνατος που ο πόλεμος σκόρπισε δεν πρόλαβε να λουφάξει και επανήλθε για να ξανασπείρει τον τρόμο.

-Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος έβαινε προς το τέλος του όταν κάποια κρούσματα γρίπης στην ουδέτερη Ισπανία γίνονται αιτία να προβληθούν τα Βρετανικά στρατεύματα. Καθώς αυτά μετακινούνταν μετέδιδαν την ασθένεια προκαλώντας έτσι την πανδημία της γρίπης που έμεινε γνωστή ως η Ισπανική.

Gustav Klimt

Φεβρουάριος του 1918, ο ιός φθάνει στην Αυστρία και δίνει την χαριστική βολή στον Γκουστάφ Κλίμτ που εν τω μεταξύ προσπαθούσε να αναρρώσει από εγκεφαλικό επεισόδιο.

Ο αγαπημένος του και προστατευόμενος εξπρεσιονιστής ζωγράφος Εγκον Σίλε, τον ζωγραφίζει στο νεκρικό του κρεβάτι. Ο σημαντικότερος ζωγράφος του κινήματος του Αρ Νουβώ περνάει στην ιστορία.

Edvard Munch

Ο Έντβαρτ Μουνκ προσβάλλεται από την νόσο και αυτόπροσωπογραφείται. Στο έργο του «Αυτοπροσωπογραφία με την Ισπανική γρίπη» είναι χαρακτηριστική η έκφραση της αγωνίας και η αποτύπωση των σωματικών και ψυχικών επιπτώσεων της ασθένειας.

Ο ιός δεν τον καταβάλει ολοκληρωτικά και καταφέρνει να επιβιώσει. Ζωγραφίζει και πάλι την κατάστασή του στο έργο «Αυτοπροσωπογραφία μετά την Ισπανική γρίπη». Η ανάγκη του να αποδώσει το απλανές από την εξάντληση βλέμμα του, είναι τόσο πηγαία, που ο χαρακτηριστικός του συμβολισμός παραμερίζει ως πλεονεξία στην τεχνική του.

-Egon Schiele: Πορνογράφος αλλά και ζωγράφος του θανάτου

-Οκτώβριος της ίδιας χρονιάς και ο Εγκον Σίλε παρατηρεί την αγαπημένη του σύζυγο, ‘Εντιθ, κυοφορούσα το παιδί του, να ψυχορραγεί από την γρίπη. Την ζωγραφίζει ενόσω και αυτός νοσεί βαριά. Πεθαίνουν και οι δύο με διαφορά τριών ημερών στις 28 και 31 Οκτωβρίου αντίστοιχα.

Μεγαλωμένος σε μία οικογένεια σιδηροδρομικού υπαλλήλου, χαμηλής ηθικής υπόστασης, που πέθανε από σύφιλη όταν ο ζωγράφος ήταν σε μικρή ηλικία, ανάλωσε την σύντομη ζωή του και την καλλιτεχνική του ευχέρεια στον εξορκισμό του σεξ και του θανάτου.

Στο έργο του “Η οικογένεια” παρουσιάζετε ό ίδιος με την σύζυγό του και το αγέννητο παιδί τους. Το ζωγραφίζει λίγους μήνες πριν όλοι τους ασθενήσουν και καταλήξουν. Είναι η τελευταία εικόνα μιας ανυποψίαστης οικογένειας, γυμνής και ανήμπορής εμπρός στα μελλούμενα. Ο φόβος ή το ένστικτο που επιβεβαιώθηκαν.

Ο Εγκον Σίλε υπήρξε ο κορυφαίος ζωγράφος πορτρέτων του 20 ου αιώνα. Επίσης όπως σωστά λέτε, υπήρξε πορνογράφος και ζωγράφος του θανάτου παρ’ ότι τον τελευταίο τίτλο τον διεκδικούσαν και οι Ντανταϊστές για πολιτικούς όμως λόγους αυτοί.

Οι μεγάλες επιδημίες δεν υπήρξαν ποτέ προσφιλές θέμα των ζωγράφων. Όμως υπήρξαν προσωπικά δράματα ζωγράφων που καταγράφηκαν εικαστικά, άλλοτε ως «κραυγή» αγωνίας και απόγνωσης, Titian, Munch, άλλοτε με μια κυνική στωικότητα, Schiele και άλλοτε με ένα βουβό πόνο και θλίψη, Monet ….

-Σας έχει εμπνεύσει ποτέ η θεματολογία αυτή;

-Μία φορά μόνο. Ο θάνατος του πατέρα μου στο έργο «Η σιγή». Ποτέ άλλοτε μέχρι σήμερα. Δεν μ’ απασχολεί ως σκέψη. Ίσως να την αποκρούω. Εξάλλου υπάρχει τόση ζωή γύρο μας.