Γράφει η Δρ. Μαράη Γεωργούση, Ιστορικός Τέχνης

Ο ρηξικέλευθος Μπος δεν εναρμονίστηκε με το ρεύμα της αναγεννησιακής ζωγραφικής, που εκείνη την εποχή επηρέαζε ραγδαία τους καλλιτέχνες του Βορρά ερχόμενο από την Ιταλία (ο ίδιος γεννήθηκε και έζησε στη σημερινή Ολλανδία, στο Χερτόχενμπος, πόλη του δουκάτου της Βραβάντης).

Δημιούργησε με το καινοτόμο πνεύμα του μια διαφορετική τέχνη, αποτύπωσε τις σκοταδιστικές φαντασιώσεις, που στοίχειωναν τα υποταγμένα πνεύματα στις επιταγές της μεσαιωνικής Καθολικής Εκκλησίας. Συνδύασε εντυπωσιακά τους φόβους του μεσαιωνικού ανθρώπου, με την ελευθερία που προσέφερε το κίνημα του Ουμανισμού.

Τα πρώιμα έργα του Μπος έχουν σημεία σύγκλισης με την Ολλανδική τέχνη της εποχής και ειδικότερα με τις διακοσμήσεις των χειρογράφων τόσο σε επίπεδο χρωμάτων όσο και στην θεματολογία από τις Ιερές γραφές. Μέσα από τα έργα του τοποθετήθηκε για την πίστη όχι μέσω της χαράς και της πληρότητας, αλλά της αιώνιας τιμωρίας και του φόβου που ερχόταν ως επακόλουθο της έλλειψής της. Ο ίδιος ήταν πιστός και μάλιστα ανήκε στη θρησκευτική Αδελφότητας της Παναγίας.

Στο έντονα συμβολικό έργο του έκανε χρήση σκοτεινών μορφών, αλχημιστικών, αστρολογικών συμβολισμών για να περιγράψει μια ολόκληρη εποχή, που μαστιζόταν από τους πολέμους, τις θρησκευτικές και κοινωνικές ανισότητες, την πανώλη, τους λιμούς αλλά και τους δημόσιους βασανισμούς της Ιεράς Εξέτασης.

Φιλοτέχνησε στην καριέρα του αρκετά τρίπτυχα με έντονους συμβολισμούς. Τόσο η έννοια της αμαρτίας όσο και το δημοφιλές μεσαιωνικό θέμα της Τελικής Κρίσης αποτέλεσαν κεντρικούς πυλώνες της θεματολογίας του Μπος, που είναι σχεδόν αποκλειστικά θρησκευτικού περιεχομένου. Η ειρωνική και σκωπτική του ματιά, εμφανής στα έργα του, τα ζώα δυνάστες βασανίζουν ανθρώπους, τα ζευγάρια ερωτοτροπούν σε κοινή θέα, οι δαιμονικές μορφές καταπίνουν αμαρτωλές ψυχές, ενώ η λαγνεία κυριαρχεί.

«Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων» 195 x 220 εκ. (1503-1515). Το τρίπτυχο εκτίθεται από το 1939 στο Μουσείο Πράδο.

Δημιούργησε με το καινοτόμο πνεύμα του μια διαφορετική τέχνη, αποτύπωσε τις σκοταδιστικές φαντασιώσεις, που στοίχειωναν τα υποταγμένα πνεύματα στις επιταγές της μεσαιωνικής Καθολικής Εκκλησίας

Σε γενικές γραμμές αυτά παρατηρεί ο θεατής στο τρίπτυχο έργο, φιλοτεχνημένο σε ξύλο βελανιδιάς και ένα ίσως από τα πιο γνωστά του Ιερώνυμου Μπος (περ. 1450-1516), «Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων» 195 x 220 εκ. (1503-1515). Το τρίπτυχο εκτίθεται από το 1939 στο Μουσείο Πράδο της Ισπανίας, και πιθανά μπορεί να ερμηνευτεί από τα αριστερά στα δεξιά.

Στο έργο αυτό ο Θεός, ο Αδάμ και η Εύα βρίσκονται σ’ έναν λόφο και χρονικά τοποθετούνται ενδεχομένως στον καιρό πριν τον κατακλυσμό. Ο Θεός κρατά το χέρι της Εύας που γονατίζει ενώ ο Αδάμ βρίσκεται στο γρασίδι. Διάφορα ζώα, πουλιά, αιλουροειδές, ψάρια, χελιδονόψαρο αλλά και εξωτικά ζώα όπως ένας ελέφαντας, μία καμηλοπάρδαλη, βρίσκονται στο έργο δίπλα σε μυθικά πλάσματα με έντονο συμβολισμό όπως ένας μονόκερος.

Στο κεντρικό φύλλο, το μεγαλύτερο σε διαστάσεις από τα τρία, απεικονίζονται πολλοί γυμνοί άνθρωποι που ερωτοτροπούν σε ένα παράλογο μέρος με βλάστηση και υδάτινο στοιχείο.

Εκεί ψάρια πετούν στον ουρανό, μικροσκοπικές γοργόνες βρίσκονται στο νερό, ενώ άνθρωποι και ζώα συνυπάρχουν σε πλασματικές διαστάσεις, ανακατεύονται. Κάποιοι άνθρωποι συμπεριφέρονται με αθωότητα και άλλοι προσπαθούν να πραγματοποιήσουν τις πιο τρελές τους φαντασιώσεις, σαν να επίκειται το τέλος του κόσμου. Κάποιοι βρίσκονται μέσα σε διάφανες σφαίρες, ενώ τα ψάρια, τα στρείδια και τα μπλέ βατόμουρα χρησιμοποιούνται για να υποδηλώσουν τη σεξουαλικότητα και τη φιληδονία. Τα βουνά στο κεντρικό τμήμα του έργου φαίνεται να μετατρέπονται σε τερατώδη φυτά, ανοιχτά από μια αφύσικη ωριμότητα.

Στο τελευταίο φύλλο απεικονίζεται η πληρωμή όσων διαδραματίστηκαν στο μεσαίο φύλλο. Τα χρώματα πιό σκοτεινά ο θεατής αντικρίζει φρικιαστικές αλλά και μπερδεμένες σκηνές, ανθρώπους να βασανίζονται, τερατόμορφα ζώα να τους καταπίνουν, σκυλιά που τρώνε τις σάρκες τους, σύμβολο βεβήλωσης. Άλλοι πλέουν χωρίς ελπίδα σε βάρκες μέσα σε μαύρα, βρώμικα νερά. Ξεχωρίζουν κάποια μουσικά όργανα, μεταξύ αυτών μία σάλπιγγα και μια άρπα, στην οποία είναι δεμένο ένα γυμνό σώμα παραπέμποντας σε σταύρωση.

Στο τελευταίο φύλλο απεικονίζεται η πληρωμή όσων διαδραματίστηκαν στο μεσαίο φύλλο. Τα χρώματα πιό σκοτεινά ο θεατής αντικρίζει φρικιαστικές αλλά και μπερδεμένες σκηνές

Στο μέσο του πίνακα περίπου εμφανίζεται ένα ανδρικό πρόσωπο, τόσο λευκό σαν να είναι νεκρό. Ανήκει στον άνθρωπο-δέντρο το σώμα του οποίου περικλείει ένα καπηλειό, όπου ανεβαίνουν κάποιες μίζερες και μελανές φιγούρες, μέσω μιας σκάλας. Στο βάθος και στο επάνω μέρος βλέπουμε μια καιόμενη πόλη. Πρόκειται για την Κόλαση.

Χαρακτηριστικά ο Μπος πιστεύει πως ο άνθρωπος εγγενώς είναι κακός. Ζωγραφίζει με παράλογους, εξωπραγματικούς και σίγουρα εφιαλτικούς συνδυασμούς την ανθρώπινη κακία και την τιμωρία της. Ωστόσο μέσα από τα έργα του διαφαίνεται η ειρωνεία αλλά και το ιδιαίτερο χιούμορ που διέθετε για παράδειγμα ένα γουρούνι φορά το βέλο μοναχής…

Εντυπωσιακό βέβαια είναι το γεγονός πως ο κόσμος του Ιερώνυμου Μπος βρίσκεται σε σύγχυση, σε αναταραχή, ταλανίζεται από τα ζωώδη ένστικτα

Η ζωγραφική του αναμφισβήτητα επηρέασε το έργο μεταγενέστερων καλλιτεχνών όπως ο Μιρό και ο Νταλί με διαφορετικό τρόπο βέβαια

Το εξωτερικό τμήμα του έργου όταν κλείνει, οι εξωτερικές πλευρές του δηλαδή είναι αρκετά διαφορετικές και δεν παρουσιάζουν τόσο έντονο ενδιαφέρον όσο το εσωτερικό του. Τα χρώματα είναι γκρί το κυκλικό σχήμα που περικλείει μόνο φυτά χωρίς ανθρώπους και ζώα παραπέμπει στην Τρίτη Ημέρα της Δημιουργίας του Κόσμου.

Εντυπωσιακό βέβαια είναι το γεγονός πως ο κόσμος του Ιερώνυμου Μπος βρίσκεται σε σύγχυση, σε αναταραχή, ταλανίζεται από τα ζωώδη ένστικτα, είναι ένας κόσμος στον οποίο το καλό, το μέτρο και η λογική έχουν παραγκωνιστεί, ενώ καταδυναστεύουν την ψυχή και το σώμα τα ζωώδη ένστικτα, πρόκειται για ένα κόσμο φόβου και βίας, ένα ζωντανό εφιάλτη. Παρουσιάζει έναν κόσμο που σε τελική ανάλυση δεν απέχει και πολύ από τον δικό μας.
Ποιος ήταν όμως πραγματικά ο Ιερώνυμος Μπός δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα καθώς γνωρίζουμε ελάχιστα για την ζωή του μάλιστα ακόμα και το όνομά του δεν είναι παρά ένα ψευδώνυμο με το οποίο υπέγραφε τα έργα του.

Το πραγματικό του όνομα ήταν Jeroen Anthoniszoon van Aken και είχε γεννηθεί γύρω στο 1450. Το κοινωνικό του σχόλιο ήταν ξεκάθαρο. Ζωγράφιζε και στηλίτευε μέσα από τα έργα του την θεοκρατική τάξη των πραγμάτων. Απεικόνισε την αντανάκλαση ενός κόσμου που δεν είναι πλέον σε συμφωνία με τον εαυτό του.

Κάτω από την επιφανειακή θρησκευτική τελετουργία και την επίπλαστη ευλάβεια, οι άνθρωποι αντιδρούσαν στις τακτικές της εκκλησίας. Δεν είναι τυχαίο πως το έργο του ανακαλύφθηκε και αναγνωρίστηκε τον 20ο αιώνα, αφού είχε περάσει στην λήθη για τρεις σχεδόν αιώνες. Η διορατικότητα του καλλιτέχνη τον καθιστούσε «δυσανάγνωστο» για την εποχή του. Το έργο του γοητευτικό όσο και παράλογο αν και απέχει από το σύγχρονο γίγνεσθαι περισσότερα από πεντακόσια χρόνια, θα μπορούσε να έχει δημιουργηθεί από κάποιον καλλιτέχνη της εποχής μας.

Το ύφος του έργου του συνολικά δεν προσομοιάζει ούτε με την μεσαιωνική αλλά ούτε και με την τέχνη της Αναγέννησης. Ωστόσο τα στοιχεία και των δύο είναι παρόντα καθιστώντας την τέχνη του εκπληκτικά μοντέρνα.
Αν το σκεφτούμε όμως παρά την προφανή αναρχία και το μη λογικό «λεξιλόγιό» του ο Μπος αναπαριστά τον δικό του μεταβατικό κόσμο των μεγάλων αλλαγών, της παρακμής και της υποκρισίας. Η γενικότερη κοινωνική αναταραχή, η κρίση της φεουδαρχίας, η σήψη βρήκαν την αντανάκλασή τους στην καθολική αμφισβήτηση.

Έτσι στα έργα του παρουσιάζεται η συνολική διάθεση σκεπτικισμού και κυνισμού της εποχής λόγω της κοινωνικής αποσύνθεσης. Όλες οι μέχρι τότε «βεβαιότητες» έχουν καταφανώς ανατραπεί. Οι άρχοντες της Εκκλησίας ξεπερνούσαν σε πλούτο και πολυτελή ζωή ακόμη και βασιλιάδες, άλλωστε και οι άρχοντες της εκκλησίας είναι κι αυτοί Επικυρίαρχοι…
Αυτό το πεσιμιστικό αίσθημα αντανακλάται ακόμα και στην ποίηση της εποχής, όπως φαίνεται από τα ακόλουθα εδάφια του Γάλλου Deschamps, ο οποίος συγκρίνει τον κόσμο με έναν γέρο σε πολύ βαθιά γεράματα:

«…Τώρα ο κόσμος είναι δειλός, σαθρός και αδύναμος,
Γέρο φιλάργυρος που μπερδεύει τα λόγια του
Βλέπω μόνο ηλίθιους και ηλίθιες
Το τέλος πλησιάζει
Όλα πάνε άσχημα…».

Το 2016 υπήρξε μια ενδιαφέρουσα χρονιά, όπως επισημαίνουν οι δημιουργοί του mashup-σκίτσου, έχοντας στο μυαλό τους τα έργα του Μπος και κυρίως τον «Κήπο των Επίγειων Απολαύσεων» σκάναραν αρκετά από τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν.

Η σχεδιαστική ομάδα του Beautler Ink συγκέντρωσε τα καλύτερα και τα χειρότερα σε ένα λεπτομερές σκωπτικό σκίτσο. Το σχέδιο είναι του Niv Bavarsky απεικονίζονται 127 γεγονότα και άνθρωποι που απασχόλησαν την παγκόσμια κοινή γνώμη μέσα στο 2016. Βλέπουμε λοιπόν πως ακόμα και μετά από τόσα χρόνια αυτό το έργο επηρεάζει και εμπνέει ακόμα, νεότερους καλλιτέχνες.

Το Κάρο του Σανού 1510 -1516 (μεταξύ 1485-90 μουσείο Πράδο Μαδρίτη)

Ακόμα ένα εμβληματικό έργο του Ιερώνυμου Μπος στο μεγάλων διαστάσεων τρίπτυχο αυτό, «Το Κάρο του Σανού», ο Μπος παρουσιάζει έναν κόσμο που κυριαρχείται από την απληστία και τη βία. Ολόκληρη η ανθρωπότητα περιστρέφεται γύρω από το κάρο με το σανό.

Μια οικεία εικόνα για τους ανθρώπους της εποχής, που συμβολίζει τη δύναμη του πλούτου και του χρήματος. Μας παραπέμπει σε ένα παλιό ολλανδικό ρητό: «Ο κόσμος είναι σωρός από άχυρο και όλοι αρπάζουν όσο μπορούν από αυτό». Ολόκληρη η ανθρωπότητα φέρεται και άγεται από ένα κάρο με σανό και δίπλα, στη δεξιά πλευρά, βρίσκονται επτά διάβολοι και οι φωτιές της κόλασης.

Οι σκηνές που απεικονίζονται είναι χαοτικές όλοι ανταγωνίζονται ώστε να αποκτήσουν ένα κομμάτι άχυρο, δηλαδή ένα κομμάτι κέρδους. Πόσο επίκαιρο… οι άνθρωποι είναι έτοιμοι να σκοτώσουν ή να καταπατήσουν κάθε αρχή για το κέρδος.

Στα δεξιά του κεντρικού φύλλου, το βαγόνι τραβιέται από παράξενα δαιμονικά όντα. Ένα εκ των οποίων είναι ένας συνδυασμός άνδρα και ψαριού, ένα άλλο είναι πουλί και ένα ακόμα είναι ένας άνθρωπος με κουκούλα και κλαδιά που φαίνεται να βγαίνουν από την πλάτη του…
Το ίδιο το κάρο συνοδεύεται από άνδρες και γυναίκες που μάχονται μεταξύ τους για να φτάσουν να αρπάξουν χούφτες σανό. Μπροστά βλέπουμε δύο μοναχές να γεμίζουν ένα σακί άχυρο προς όφελος ενός εύσωμου καλόγερου, ο οποίος απεικονίζεται να πίνει ατάραχος ενώ το πλήθος λεηλατεί.

Η φιλαργυρία, η πλεονεξία, το κέρδος μεταμόρφωσαν τους ανθρώπους, που στρέφονται βίαια ο ένας εναντίον του άλλου

Τα απανωτά σκάνδαλα της εκκλησίας αλλά και ο παράλογος πλουτισμός της την εποχή είχαν ξεσηκώσει την συνείδηση των πιστών. Ας μην ξεχνάμε πως οι εκκλησίες ήταν ανάμεσα στους μεγαλύτερους φεουδάρχες της εποχής. Ένα μεγάλο μέρος του πλούτου των λειτουργών της εκκλησίας αποκτήθηκε από τα γνωστά συγχωροχάρτια, κομμάτια χαρτιού που υπόσχονταν στον αγοραστή τους την απαλλαγή στο Καθαρτήριο.

Οι φιγούρες στο έργο που φαίνονται ατάραχες και καλοζωισμένες είναι οι ήδη πλούσιοι που είχαν εξασφαλίσει την πρόσβασή τους «στο κάρο» στον θησαυρό. Ένας βασιλιάς και πιο πίσω ένας Πάπας (Καρδινάλιος ίσως), συνοδεύουν το κάρο με το άχυρο. Οι άνθρωποι υποβαθμίζονται ως αντικείμενα, η ανθρώπινη αξία έχει καταρρακωθεί, οι αρχές έχουν εξαϋλωθεί.

Η φιλαργυρία, η πλεονεξία, το κέρδος μεταμόρφωσαν τους ανθρώπους, που στρέφονται βίαια ο ένας εναντίον του άλλου. Το εφιαλτικό όραμα του Μπος είναι τελικά τόσο μακριά μας; Ενδεικτικά ας σκεφτούμε το επίσης εμβληματικό έργο του Πικάσο την «Γκερνίκα» (Γκουέρνικα) που δημιουργήθηκε στον κυκλώνα του Ισπανικού Εμφυλίου και του Γκόγια με τις σκληρές εικόνες θανάτου, τρόμου και πολέμου, που εκφράζουν την δική τους μεταβατική εποχή.

Δεν είναι καιρός οι άνθρωποι να μάθουν από τα λάθη τους και να σταματήσουν να επαναλαμβάνουν τον φαύλο κύκλο, την τραγική ιστορία της ανθρωπότητας;