Γράφει η Μαρία Δήμου
Το 1741, γεννήθηκε ένας από τους πιο σημαντικούς ρομαντικούς εικαστικούς που στιγμάτισε την αγγλική τέχνη αλλά και ολόκληρο τον κόσμο της, ανεξαρτήτου εθνικότητας. Πρόκειται για τον Ελβετό ρομαντικό ζωγράφο και ποιητή, Henry Fuseli. Το έργο του, λέγεται πως «άνοιξε τα φτερά» του ρομαντισμού στην εποχή του, χαρακτηριζόμενο ως τολμηρό, ονειρικό, παθιασμένο και μεθυστικά χαοτικό και εν τέλει, συναρπαστικά και ανεξήγητα λυτρωτικό.
Επιπλέον, ο Fuseli, χρησιμοποιούσε αρκετά την χαρακτηριστική της μπαρόκ τεχνική, κιαροσκούρο, η οποία έδινε μια αίσθηση βάθους και αντίθεσης. Όμως, πέρα από όλες τις τέχνες, συνδυάζει επιτυχώς και σχεδόν όλα τα συναισθήματα, αφήνοντας πάντοτε στο τέλος μια στοιχειωτική επίγευση. Σε τέτοιο βαθμό που θα αναρωτιόταν κανείς, «Θα έπρεπε ποτέ να νιώσω κάτι τόσο σκοτεινό;».
Η τέχνη του σφύζει από ερωτισμό, που απεικονίζεται βέβαια από έναν ιδιαιτέρως πρωτότυπο τρόπο, έχοντας την χάρη να περιπλέκει αισθήματα και σκέψεις, τις οποίες δεν θα έφτανε να περιγράψει κανείς ούτε σε χιλιάδες λέξεις. Είναι ίσως η φαντασίωση, τόσο παραμυθένια μεταφερόμενη, που να μην μπορεί καν να καταταχθεί σε μόνο μια τέχνη.
Από την άλλη, εμπεριέχει και κάτι το γοτθικό με έναν σφριγηλά παραστατικό τρόπο. Άλλοτε προσπαθεί να αντικατοπτρίσει μια εύθυμη, άλλοτε μια ερωτική και άλλοτε μια εφιαλτική σκηνή. Παρά ταύτα, οι πίνακές του είναι σίγουρα παρμένοι από κάποιο όνειρο και μάλιστα την στιγμή της ακμής ή ακόμη καλύτερα, το σημείο καμπής.
Στους πίνακες του Henry Fuseli, μπορεί κανείς να γνωρίσει ουρανοκατέβατα, μυθικά, αιθέρια αλλά και τερατόμορφα όντα, σε έναν περίτεχνο συνδυασμό με το υπαρκτό που με έναν ύπουλο τρόπο, είναι ικανό να αναπαραστήσει την πραγματικότητα, τα ανείπωτα και τα παραγκωνισμένα ένστικτα, πιο εύστοχα από ποτέ.
Στα έργα του, όλα ζωντανεύουν, όλα βρίσκουν το θάρρος να εμφανιστούν και να κυριαρχήσουν, όσο πιεστικά κι αν αναγκάστηκαν να «ησυχάσουν». Είναι όλα το ίδιο ισχυρά και παρόντα, σαν δαίμονες. Εάν επρόκειτο για κινηματογραφικό κάδρο, θα ήταν σχεδόν αδύνατο να εστιάσεις στον πρωταγωνιστή. Και όχι, δεν αποτελούν σημάδι της φαντασίας, δεν είναι φαντάσματα αλλά ακέραιοι χαρακτήρες, που έχουν λόγο και νόημα ύπαρξης.
Ένα από τα ευρέως αναγνωρισμένα του ζωγραφικά έργα, είναι «Ο Εφιάλτης». Ο αυθεντικός πίνακας δημιουργήθηκε στα τέλη του 1700, ενώ έκτοτε πήρε τον δρόμο της αίγλης και της διασημότητας. Έπειτα, χάρη στην επιτυχία του, αντιγράφηκε από τον ίδιο τον Fuseli τουλάχιστον τρεις φορές ή έστω αυτές οι εκδοχές είναι οι πλέον γνωστές έως και σήμερα.
«Ο Εφιάλτης», πέρα από ένα συγκλονιστικά αποκαλυπτικό συναίσθημα που αφήνει στην θέασή του, είναι και βασική επιρροή για πολλά μετέπειτα κομψοτεχνήματα ανά τα χρόνια. Μέσα του μπορούμε να δούμε ποικίλα αριστουργήματα τρόμου και φαντασίας της 7ης τέχνης. Από τα πιο προφανή, περιλαμβάνει λίγο από «Frankenstein», λίγο από «Vampyr» ή «Nosferatu».
Το κάδρο του πίνακα, εν πολλοίς, συνθέτει μια λευκοντυμένη γυναικεία φιγούρα κατά την ώρα του ύπνου της, ένα τερατόμορφο ον καθισμένο πάνω της και ένα άλογο (φοράδα: mare). Στο πλάι του κρεβατιού, βρίσκεται ένα τραπεζάκι με κάποια αντικείμενα, πιθανώς της γυναίκας. Τα θέματα, πλαισιώνει μια πελώρια κουρτίνα, επιβεβαιώνοντας πως ο χώρος που καταλαμβάνει ο πίνακας, δεν ξεφεύγει καθόλου από τα πλαίσια του κρεβατιού, του ύπνου.
Πριν προλάβει κανείς να εστιάσει σε ένα εκ των τριών θεμάτων του πίνακα, η αγνότητα του λευκού της γυναίκας, έρχεται αμέσως σε αντίστιξη με τον αποκρουστικό, μυθολογικό δαίμονα που στέκεται πάνω της με ένα μειδίαμα να συμπληρώνει το διαπεραστικό του βλέμμα. Κατά την μυθολογία, ο Ίνκουμπους (δαίμονας αρσενικού γένους), επισκέπτεται της γυναίκες που κοιμούνται μόνες με απώτερο σκοπό την συνουσία.
Η γυναίκα, ως έρμαιο αφήνεται στην δύναμη του Κακού σε συνάρτηση με την σεξουαλική της επιθυμία και την αδυναμία της να κάνει το οτιδήποτε να την σταματήσει, βρισκόμενη σε βαθύ ύπνο, παρ’ ότι ολοκληρωτικά εκτεθειμένη. Ύπνο που παραπέμπει περισσότερο σε έναν μικρό θάνατο, κάτι που υποδηλώνει κατά έναν τρόπο και η στάση του σώματός της. Παραλύει και έπειτα παραδίδεται στην ακολασία. Κάτι που ίσως να προδίδουν και τα κόκκινα σκεπάσματα, γύρω από το λευκό της νυχτικό.
Ο πίνακας, αποτελεί μέχρι και σήμερα έναν θαυμαστό όγκο ενδιαφέροντος, με τον Henry Fuseli, να αποτυπώνει το φαινόμενο της παράλυσης του ύπνου με μνημειώδη ευστοχία. Η γυναικεία φιγούρα, σε στάση θύματος βιασμού, αδυνατεί να πραγματοποιήσει κινήσεις, όμως είναι ικανή να δει, να νιώσει και να αισθανθεί την επιθυμία να πράξει.
Μεταφέρει με τρομακτική ευχέρεια, την φρίκη που νιώθει κανείς όντας μουδιασμένος, ανήμπορος. Το επιβλητικό συναίσθημα, συμπληρώνει η μεγαλοπρεπή σκιά του δαίμονα που διακρίνεται στο βάθος, διαβεβαιώνοντας πως είναι όσο αληθινός, απτός και κυρίαρχος στο κάδρο, όσο και η γυναίκα.
Ενώ το άλογο εκ πρώτης όψεως μοιάζει να είναι η μοναδική σπίθα ελπίδας στο απαισιόδοξο εγχείρημα, τα λευκά, αλλόκοτα μάτια του και τα τρελά, ανακατεμένα του μαλλιά, όμοια με φλόγες, μαρτυρούν κάτι το άκρως δαιμονικό. Είναι η επιβεβαίωση της παντελής έλλειψης ηρεμίας, έως ότου να παραδοθεί τελικώς και ο θεατής στο ανατριχιαστικό βλέμμα του πλάσματος, του οποίου τα μάτια διαπερνούν το τείχος που διαχωρίζει τον πίνακα με την πραγματικότητα.
«Ο Εφιάλτης» του Fuseli, παραμένει ένα πολύφημο, αμφιλεγόμενο και αρκετά μυστηριώδες έργο. Μέσα στον ορυμαγδό αναγνώσεων που έχει υποστεί, αξίζει να σημειωθεί, πως φημολογείται ότι ο ζωγράφος και ο δαίμονας του πίνακα είναι το ίδιο πρόσωπο, εκφράζοντας έτσι τα καταπιεσμένα του ερωτικά συναισθήματα για μια δεσμευμένη γυναίκα που κάποτε ερωτεύτηκε.
Ο Henry Fuseli, αποτέλεσε σημαντική επιρροή σε διάφορους καλλιτέχνες της εποχής του και αργότερα. Ωστόσο, τα έργα του παρέμειναν ανέκαθεν τόσο φαντασμαγορικά όσο και προσωπικά, καθώς κάπως έτσι είναι και τα όνειρα. Παρ’ όλα αυτά, είναι αληθινά αξιοθαύμαστος ο τρόπος που χειρίζεται τα θέματά του και το βάθος που δίνει σε καθένα από αυτά με εξονυχιστική λεπτομέρεια και σεβασμό, δίνοντας έτσι μια άλλη διάσταση στους πίνακές του, ξεσηκώνοντας την φαντασία οποιουδήποτε τους αντικρίσει.
Σε πολλές περιπτώσεις καλλιτεχνών, η διασημότητα ενός έργου τους αποτελεί αδικία για την υπόλοιπη πολυετή δουλειά τους. Όμως, εν προκειμένω, η παγκόσμια αναγνώριση του συγκεκριμένου έργου, είναι ένας όμορφος τρόπος να γνωρίσει περιεκτικά κανείς την τέχνη του Fuseli. Είναι ικανή να μπερδέψει, να κοροϊδέψει, να στοιχειώσει, ενώ παράλληλα και να ταξιδέψει τον θεατή του, παρ’ ότι δεν είναι επ’ ουδενί εύκολο να την διαβάσεις.
