Συνέντευξη στη Ζέτα Τζιώτη

Γιατί όλη η Ευρώπη έχει ένα καταπληκτικό, υπερσύγχρονο σιδηροδρομικό δίκτυο και εξυπηρετείται άριστα από αυτό και εμείς στην Ελλάδα δεν το θεωρούμε απαραίτητο; Πώς ξεκίνησαν άραγε οι Σιδηρόδρομοι στην Ελλάδα; Τι ανέκοψε την πορεία και την εξέλιξή τους τους;

Την «Ιστορία των Ελληνικών Σιδηροδρόμων» παρουσιάζει πολύ εύστοχα η καινούρια εβδομαδιαία σειρά ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ3.

Όλα ξεκινούν στην δεκαετία του 1830, όταν ο νεαρός George Stephenson κατασκευάζει την πρώτη ατμομηχανή, και τα πρώτα σιδηροδρομικά δίκτυα δεν αργούν να ακολουθήσουν. Το σιδηροδρομικό μέσο αναδεικνύεται σε κομβικό παράγοντα για την ανάπτυξη τόσο του εμπορίου μίας χώρας, όσο και της στρατιωτικής δύναμης της, με την δυνατότητα γρήγορης μετακίνησης στρατευμάτων και πολεμοφοδίων. Έτσι οι σιδηρόδρομοι εξαπλώνονται ταχύτατα στην Ευρώπη και σύντομα φτάνουν και στη χώρα μας.

Οι διαβουλεύσεις στην κυβέρνηση για ανάπτυξη σιδηροδρομικού δικτύου στον ελλαδικό χώρο έχουν ξεκινήσει ήδη από το 1838, τελικά όμως η κατασκευή του πρώτου δικτύου, μετά από πολλές καθυστερήσεις, ολοκληρώνεται το 1869.

Το πρώτο ελληνικό σιδηροδρομικό δίκτυο αποτελείται από 9 χιλιόμετρα γραμμής τα οποία συνδέουν το Θησείο με τον Πειραιά στην πόλη της πρωτεύουσας. Πολύ σύντομα όμως, υπό την υποκίνηση του οραματιστή πολιτικού Χαρίλαου Τρικούπη, τα έργα κατασκευής σιδηροδρομικών δικτύων που θα ενώνουν τις μεγαλύτερες πόλεις της Ελλάδας επιταχύνονται. Ξεκινάμε ένα ταξίδι στον χρόνο, ακολουθώντας την ιστορία της ανάπτυξης των ελληνικών σιδηροδρόμων, καθώς εξαπλώνονται σε όλη την ελληνική επικράτεια, μέσα από παλιά κείμενα, φωτογραφίες και ντοκουμέντα.

Το ταξίδι μας ξεκινάει από την περιοχή της Αττικής όπου κατασκευάζονται τα πρώτα δίκτυα, και μας οδηγεί μέχρι και το σήμερα, καθώς επισκεπτόμαστε σημαντικούς σιδηροδρομικούς προορισμούς, όπως τα δίκτυα στον Βόρειο Ελλαδικό χώρο, τους Θεσσαλικούς σιδηροδρόμους και τα σιδηροδρομικά δίκτυα της Πελοποννήσου. Μεταξύ άλλων μαθαίνουμε για τις μηχανές και τις αμαξοστοιχίες που κινούνταν πάνω στα δίκτυα αυτά, για την ιστορία των σταθμών αλλά και την αρχιτεκτονική τους, καθώς και για την κομβική σημασία που έπαιξαν τα σιδηροδρομικά δίκτυα στους εθνικούς αγώνες. Παράλληλα μέσα από συνεντεύξεις με νυν και πρώην σιδηροδρομικούς, γνωρίζουμε από πρώτο χέρι, όλες της λεπτομέρειες για το πώς λειτουργεί ο σιδηρόδρομος, ενώ χανόμαστε μέσα στις σιδηροδρομικές ιστορίες τις οποίες μοιράζονται μαζί μας.

Επιβιβαστείτε και εσείς μαζί με εμάς στον συρμό της Ιστορίας των Ελληνικών Σιδηροδρόμων, που πραγματικά θα σας ενθουσιάσει. Ο επιστημονικός συνεργάτης και βοηθός σκηνοθέτη, Αλέξανδρος Σικαλιάς μιλά στo Artviews.

-Αλέξανδρε, πόσο δύσκολη ήταν η εύρεση υλικού για το ντοκιμαντέρ;

-Το 2019, οπότε και υπήρξαν οι πρώτες συζητήσεις για την δημιουργία της σειράς, τέθηκε ένα αρκετά σοβαρό θέμα, αυτό της προσέγγισης του έργου. Δεν ήταν ξεκάθαρο πόσο θα μπορούσαμε ή πόσο θα έπρεπε να εμβαθύνουμε στις ιστορικές πληροφορίες. Κατόπιν πολλών συναντήσεων με τους καλλιτεχνικούς συντελεστές καταλήξαμε στο τελικό ύφος και προσέγγιση του ντοκιμαντέρ.

Στόχος ήταν να αναπτυχθεί μια καθαρά ιστορική σειρά, η οποία για πρώτη φορά θα ξετύλιγε το κουβάρι της ιστορίας των ελληνικών σιδηροδρόμων από μια πιο ακαδημαϊκή/ερευνητική οπτική, εντάσσοντας παράλληλα τον θεατή και στην αργκό και την ατμόσφαιρα του τραίνου από την πλευρά των σιδηροδρομικών.

Έτσι είχαμε τις κατευθυντήριες για να ξεκινήσει η έρευνα. Καθώς και εγώ ο ίδιος ασχολούμαι για πάνω από μια δεκαετία με την ιστορία και καταγραφή των ελληνικών σιδηροδρόμων, η δημιουργία των θεματικών κεφαλαίων δεν μου ήταν δύσκολη. Τα επεισόδια χωρίστηκαν ανά δίκτυο/εταιρεία που δραστηριοποιήθηκε στη χώρα από το 1835 ως και τα μέσα του 20ου αιώνα.

Στην ουσία, από την προσωπική έρευνα και τριβή με το αντικείμενο, είχα στο μυαλό μου ξεκάθαρα τα «μυστικά» της κάθε γραμμής, τι θα έπρεπε να αναφερθεί και ποιους σταθμούς, διαδρομές, σπάνια τεχνικά έργα και τροχαίο υλικό έπρεπε να παρουσιαστεί.

Εδώ, να τονίσουμε βέβαια πως η προσέγγιση του όλου έργου γινόταν από το πρίσμα της ανάδειξης της ιστορίας μέσα από εικόνες του σήμερα, δηλαδή, να ιχνηλατήσουμε τα απομεινάρια, τα σημάδια, τα ερείπια και τα μουσειακά κειμήλια στην ουσία που τεκμηριώνουν απόλυτα όσα οι έρευνες, τα βιβλία και οι παλιές φωτογραφίες δήλωναν.

-Με ποιους φορείς συνεργαστήκατε;

-Φυσικά, για να βρεθούν και να τεκμηριωθούν οπτικά όλα όσα αναπτύσσαμε στα επεισόδια, έπρεπε να βρεθούν αρχεία και φωτογραφίες, ακόμη και film από την εποχή στην οποία αναφερόμασταν. Κύριος συνεργάτης μας στο έργο αυτό ήταν φυσικά ο Οργανισμός Σιδηροδρόμων Ελλάδος, ο οποίος τα τελευταία χρόνια έχει ξεκινήσει μια τιτάνια προσπάθεια διάσωσης και ανάδειξης του ιστορικού του αρχείου.

Εκεί καταφέραμε να βρούμε ΦΕΚ, βασιλικά διατάγματα, συμβάσεις έργων και σχέδια (οριζοντιογραφίες σταθμών, κατόψεις και προσόψεις κτιρίων, τεχνικά έργα κ.α.) από την εποχή της δημιουργίας των σιδηροδρόμων. Οι υπεύθυνοι του Αρχείου κα. Φλώρα Αναστασίου και κ. Ιάσονας Ζώρζος, μας βοήθησαν να εντοπίσουμε τα πιο αξιόλογα σημεία της ιστορίας αυτής και το σημαντικότερο να καταφέρουμε για πρώτη φορά να τα φέρουμε στο φως και να καταστεί δυνατό σε χιλιάδες Έλληνες να έρθουν σε επαφή με την νεώτερη ιστορία της χώρας.

Παράλληλα, πέραν του ΟΣΕ, συνεργαστήκαμε φυσικά με το Αρχείο της ΕΡΤ το οποίο έχει καταφέρει να διασώσει εκατοντάδες σπάνια film αλλά και φωτογραφίες, κάποιες από τις οποίες παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά σε τηλεοπτική παραγωγή. Μέσω του υλικού του Εθνικού Οπτικοακουστικού Αρχείου, εντοπίσαμε και τεκμηριώσαμε πολλά σημαντικά γεγονότα της πορείας των ελληνικών σιδηροδρόμων και με χαρά τα μοιραζόμαστε με το κοινό της σειράς μας.

Σε γενικές γραμμές ωστόσο, πέραν από τους επίσημους φορείς που μας βοήθησαν τεράστια υποστήριξη είχαμε από ιδιώτες συλλέκτες οι οποίοι – πολλοί φίλοι προσωπικοί από παλιά άλλοι φίλοι καινούριοι που ήρθαμε σε επαφή χάρη σε αυτό το έργο – μας χάρισαν μέρος της συλλογής τους, μέρος της ψυχής τους δηλαδή, είδαμε εικόνες άγνωστες για δεκαετίες και γνωρίσαμε μια Ελλάδα που σήμερα φαίνεται να χάνεται. Μέσα από αυτά τα τεκμήρια καταλαβαίνει κανείς το μέγεθος αλλά και τη σημασία της βιομηχανικής κληρονομιάς που υπήρχε σε αυτή τη χώρα, την ποικιλομορφία σε τραίνα, αρχιτεκτονικούς ρυθμούς, εργαλεία και τεχνική γνώση που σήμερα έχει σχεδόν εξαφανιστεί.

-Ήταν κάποιο υλικό που σας έκανε εντύπωση και γιατί;

-Αυτή τη στιγμή στο μέγαρο του ΟΣΕ στην οδό Καρόλου συμβαίνει μια πρωτόγνωρη και ακραίας σημασίας διάσωση.

Έχουν συλλεχθεί έγγραφα, στοιχεία και τεκμήρια των έργων, των σχεδιαστών, των κυβερνήσεων αλλά και εκατοντάδων απλών ανθρώπων που εργάστηκαν στον σιδηρόδρομο. Απλά σκεφτείτε να αντικρίζεται ένα έγγραφο το οποίο υπογράφει ο ίδιος ο Χαρίλαος Τρικούπης, ένα διάταγμα του ίδιου του βασιλέα Όθωνα ή του Βασιλέα Γεωργίου Α’, μια αναφορά ενός σταθμάρχη του 1904, ένα εργατικό ατύχημα, μια διαμάχη δύο επιβατών ή ένα εγχειρίδιο λειτουργίας των Σιδηροδρόμων Αττικής από τα τέλη του 19ου αιώνα. Βλέπεις δηλαδή όλη την ιστορία που για χρόνια διαβάζεις σε αποστειρωμένες σελίδες βιβλίων να «ζει» μπροστά στα μάτια σου. Αγγίζεις ότι άγγιξαν και έγραψαν άνθρωποι πριν 150 χρόνια.

Αυτό ωστόσο που μου έκανε την μεγαλύτερη εντύπωση ήταν οι τόμοι κατασκευής της γραμμής των Σιδηροδρόμων Πειραιώς Δεμερλή Συνόρων, του γνωστού δηλαδή «Λαρισαϊκού». Στους τόμους αυτούς, βρίσκονται όλα τα τεχνικά έργα (γέφυρες, σήραγγες κ.α.) σχεδιασμένα στο χέρι από τους γάλλους μηχανικούς της εταιρείας Batignolles η οποία ανέλαβε το 1899 την ολοκλήρωση της γραμμής από τον Πειραιά ως την Λάρισα και τα τότε σύνορα στην περιοχή Παπαπουλίου (νότια του Πλαταμώνα).

Σε αυτά τα βιβλία βλέπεις εκπληκτικής ομορφιάς και λεπτομέρειας σχέδια ενώ, εγώ προσωπικά, ένιωσα μια απίστευτη συγκίνηση καθώς ήταν φοβερό να βλέπεις πως αυτοί οι άνθρωποι οραματίστηκαν κάτι το οποίο όχι μόνο κατασκευάστηκε αλλά επιβίωσε για πάνω από έναν αιώνα.

-Προσδοκούσατε να βρείτε κάποια ακόμα στοιχεία που δυστυχώς χάθηκαν στο χρόνο;

-Η προσδοκία δεν αφορούσε περισσότερο σε θέματα αρχειακού υλικού ή τεκμηρίωσης σε ερευνητικό επίπεδο. Ο μεγαλύτερος εχθρός της καταγραφής και κατ’ επέκταση και του ντοκιμαντέρ μας ήταν ο χρόνος. Πολλά απομεινάρια, σημαντικά τεκμήρια και κειμήλια της ιστορίας των σιδηροδρόμων μας δυστυχώς χρόνο με το χρόνο εξαφανίζονται. Δεκάδες ιστορικοί σταθμοί έχουν εγκαταλειφθεί και καταστρέφονται ταχύτατα ενώ άλλοι έχουν σχεδόν καταρρεύσει. Παράλληλα, παλιές χαράξεις, παλιές γέφυρες ή σιδηροδρομικά οχήματα καταστρέφονται από την ανθρώπινη παρέμβαση.

-Τι δυσκολίες αντιμετωπίσατε τεχνικά;

-Το κυριότερο τεχνικό θέμα ήταν, σε συνέχεια των όσων είπαμε παραπάνω, το πώς θα προβάλαμε αυτά τα ιστορικά στοιχεία που είχαμε εντοπίσει στο δίκτυο, χωρίς να υποπέσουμε σε υπερβολικές επεξηγήσεις ή βαρετές αναλύσεις. Παράλληλα έπρεπε να γίνει κατανοητή στον θεατή η σημαντικότητά τους, κάτι το οποίο κατέστη δυνατό με έναν συνδυασμό λεπτής σκηνοθεσίας, επεξηγηματικής φωτογραφίας και έξυπνα διαμορφωμένου σεναρίου.

Μια από τις μεγαλύτερες δυσκολίες βέβαια για ένα ντοκιμαντέρ που μιλά για σιδηροδρόμους ήταν η παντελής έλλειψη σιδηροδρόμων. Από τη μία πλευρά τα Lockdowns λόγω της πανδημίας του Covid-19 οδήγησαν σε κατακόρυφη πτώση της επιβατικής κίνησης και κατ’ επέκταση μείωση των δρομολογίων, τόσο επιβατικών όσο και εμπορικών. Από την άλλη, το ήδη κατακρεουργημένο δίκτυο της χώρας το οποίο από το 2011 μετρά τεράστιες απώλειες έχει οδηγήσει το μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας να είναι χωρίς ή με ελλειπή σιδηροδρομική συγκοινωνία.

Το γεγονός αυτό λοιπόν, ήταν άλλη μια πρόκληση στην ήδη δύσκολη αποστολή μας. Αν δεν υπήρχαν και διελεύσεις τραίνων, το ντοκιμαντέρ θα γινόταν πολύ βαρύ καθώς θα είχε μόνο επιστημονική πληροφορία και άδειες γραμμές και τοπία. Εν τέλει, λύσεις βρέθηκαν από τη μία με έξυπνες ιδέες όπως η χρήση Δρεζινών – οχημάτων μικρών που οι σιδηροδρομικοί τα χρησιμοποιούν για τις υπηρεσιακές μεταφορές τους – είτε αναμένοντας την σταδιακή επαναδρομολόγηση τραίνων στις γραμμές, γεγονός που μας καθυστέρηση πολύ. Η ανταπόκριση ωστόσο από πλευράς των σιδηροδρομικών εταιρειών – ΤΡΑΙΝΟΣΕ, RailCargo Goldair και ΣΤΑ.ΣΥ – όσο και του διαχειριστή υποδομής – δηλαδή του OΣΕ – ήταν άμεση και συνέβαλε τα μέγιστα στην διεκπεραίωση του έργου μας.

-Σχέδια για τη δουλειά αυτή.

-Θεωρώ πως για πολλές δεκαετίες η πραγματικά πλούσια σιδηροδρομική και βιομηχανική ιστορία της χώρας μας παρέμενε στην αφάνεια. Τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί, ωστόσο, ένα σημαντικό ενδιαφέρον της κοινής γνώμης για τα κειμήλια αυτά γεγονός που αποπνέει αισιοδοξία. Μέσα από αυτή τη σειρά μπορεί να γίνει εφικτή καταρχήν η μεταλαμπάδευση των πληροφοριών που μέχρι πριν μερικά χρόνια τις γνώριζαν ελάχιστοι μύστες των σιδηροδρόμων ενώ κατ’ επέκταση θα μπορέσει να ευαισθητοποιήσει περισσότερους ανθρώπους, κάνοντάς τους να καταλάβουν και να εκτιμήσουν τα κειμήλια αυτά που σώζονται ως σήμερα.

Πέρα από την αναμετάδοση μέσω της ΕΡΤ3, προς ώρας δεν υπάρχει κάποια άλλη σκέψη για προβολή του έργου. Ωστόσο, όλοι οι συντελεστές του έργου βρισκόμαστε σε συζητήσεις για την προώθηση της σειράς στους φορείς που εμπλέκονται άμεσα με το θέμα της όπως π.χ. ο ΟΣΕ ή τοπικούς φορείς. Βασική προϋπόθεση είναι να μείνει ως παρακαταθήκη στις επόμενες γενεές καθώς αποτελεί μια τεράστια, πρωτότυπη και εκτενή καταγραφή για τους σιδηροδρόμους πανελλαδικά. Ευχόμαστε να καταφέρει το έργο μας να ταξιδέψει σε όσο το δυνατόν περισσότερα μέρη και να καταφέρουμε να σώσουμε όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία αυτής της μακράς πορείας.

-Ποιο είναι το συμπέρασμα από την έρευνα και τα γυρίσματα αυτής της σειράς;

-Όπως ανέφερα και παραπάνω, η σειρά αναδεικνύει την ιστορία και το παρελθόν των ελληνικών σιδηροδρόμων μέσα από εικόνες του σήμερα. Είναι, λοιπόν, εμφανές και ξεκάθαρο και στα 12 επεισόδια, ποια είναι η σημερινή κατάσταση του σιδηροδρομικού δικτύου αλλά και η αντιμετώπιση της νεώτερης ιστορίας μας. Ο κάθε θεατής μπορεί να βγάλει το δικό του συμπέρασμα.

INFO

https://www.ertflix.gr/series/ser.180512-e-istoria-ton-ellenikon-siderodromon

Συντελεστές

Σκηνοθεσία: Τάκης Δημητρακόπουλος
Σενάριο: Τάνια Χαροκόπου
Διεύθυνση Φωτογραφίας: Κωνσταντίνος Ψωμάς
Διεύθυνση Παραγωγής: Δημήτρης Γεωργιάδης
Σχεδιασμός Παραγωγής: Μαριέτο Επιχείρηση ΕΠΕ
Οργάνωση – Εκτέλεση Παραγωγής: Κωνσταντίνος Ψωμάς
Βοηθός Σκηνοθέτη: Αλέξανδρος Σικαλιάς
Εικονολήπτης: Πέτρος Κιοσές , Alexandroy Ovidiu Ciobica
Ηχολήπτης: Κωνσταντίνος Ψωμάς
Μοντάζ: Κώστας Παπαδήμας, Κωνσταντίνος Ψωμάς
Επιστημονικός Συνεργάτης: Αλέξανδρος Σικαλιάς
Αφήγηση: Κωστής Σαββιδάκης
Μουσική Σύνθεση: Γιώργος Μαγουλάς

Όλα τα επεισόδια της εκπομπής είναι διαθέσιμα και στη δωρεάν ψηφιακή πλατφόρμα ERTFLIX μετά την προβολή τους στην ΕΡΤ3