Συνέντευξη στη Ζέτα Τζιώτη
Πρόσφατα είχαμε την τύχη να επισκεφτούμε την φιλόξενη οικία της οικογένειας του γνωστού συλλέκτη Αντώνη Χατζηϊωάννου και να μιλήσουμε για την Τέχνη που τόσο αγαπά. Γιος εμπόρου γραμματοσήμων, ο καταξιωμένος δικηγόρος και συλλέκτης έργων σύγχρονης ελληνικής ζωγραφικής, απαλλαγμένος από τον κομπασμό της κοινωνικής επιτυχίας, μάς μίλησε εκτενώς για τη συλλογή του και μοιράστηκε μαζί μας τον προβληματισμό του για τη μόνιμη στέγαση της.
Επί 40 χρόνια, με τη σύζυγό του Άζια Δημοτάκη συλλέγουν παραστατικά, ανθρωποκεντρικά ζωγραφικά έργα, κυρίως σύγχρονων Ελλήνων ζωγράφων, κατέχοντας περισσότερους από 1.200 πίνακες διαφορετικών τεχνοτροπιών και συγκροτώντας μια από τις σημαντικότερες ιδιωτικές συλλογές στο είδος της.
Καλλιεργημένοι, άμεσοι και προσιτοί κατάρτισαν τη συλλογή τους με βάση την αισθητική του βλέμματός τους αντλώντας χαρά σε κάθε νέο τους απόκτημα.
-Κύριε Χατζηϊωάννου, πώς ξεκινήσατε να συλλέγετε έργα τέχνης;
-Αναρωτιέμαι και εγώ ποιο τελικά ήταν το ερέθισμα, η αιτία, η αφορμή που μας οδήγησε – εμένα και τη σύζυγό μου Άζια, στο να ξεκινήσουμε την απόκτηση έργων τέχνης. Μετά από πολλή σκέψη καταλήγω στο συμπέρασμα ότι όλα ξεκίνησαν από το γεγονός ότι ο πατέρας μου ήταν έμπορος γραμματοσήμων, δηλαδή πωλούσε γραμματόσημα σε αντίστοιχους συλλέκτες, ήδη από τη 10ετία του 1950 και εγώ ήμουνα συνεχώς δίπλα του και θαύμαζα αυτά τα λιλιπούτεια χαρτάκια (γραμματόσημα) και το τι αυτά απεικόνιζαν.
Τα μικρά αυτά έργα τέχνης σχεδιάζονταν διεθνώς από σημαντικούς ζωγράφους και χαράκτες της εποχής τους και κέντριζαν την προσοχή μου. Έκανα κι εγώ συλλογή γραμματοσήμων, κυρίως εκείνων που απεικόνιζαν έργα διαφόρων ζωγράφων.
Αμέσως μετά το γάμο μου με την Άζια Δημοτάκη το 1974, ξεκινήσαμε έτσι, χωρίς σχέδιο, να αποκτούμε τα πρώτα έργα Ελλήνων Ζωγράφων και σε διάστημα 45 περίπου ετών διαμορφώθηκε τελικά η συλλογή μας που αριθμεί σήμερα 1.200 έργα περίπου.
-Στη Συλλογή σας έχετε κυρίως ζωγραφικά έργα. Θα θέλατε να αναφερθείτε στην διάρθρωσή της;
-Η συλλογή μας περιλαμβάνει αποκλειστικά έργα ζωγραφικής. Σχετικά με τη διάρθρωση της έχω να αναφέρω τα εξής:
Από τη θητεία μου ως παρατηρητής και βοηθός (πολλές φορές) στο κατάστημα του πατέρα μου είχα διαπιστώσει ότι οι πιο σοβαροί πελάτες – συλλέκτες γραμματοσήμων ήταν εκείνοι των οποίων οι συλλογές είχαν ένα ορισμένο θέμα, ένα συγκεκριμένο «κορμό» και όχι εκείνοι που «μάζευαν» γραμματόσημα γενικώς.
Αυτό το πρότυπο ακολουθήσαμε και εμείς στης συγκρότηση της συλλογής μας. Έτσι, η συλλογή μας αποτελείται από: σύγχρονη Ελληνική, παραστατική, ανθρωποκεντρική ζωγραφική.
-Κύριο κίνητρο σας είναι η υπεραξία που μπορεί να έχει το έργο στο μέλλον ή απλά η ικανοποίηση που προσφέρει η Τέχνη;
-Μοναδικό κίνητρο για τη σταδιακή συγκρότηση της συλλογής μας ήταν και εξακολουθεί να είναι: το κάθε έργο να αρέσει στα δικά μας μάτια. Αυτό ακριβώς, νομίζω, ότι είναι – πρέπει να είναι – η ικανοποίηση που προσφέρει η Τέχνη. Τι νόημα θα είχε, άλλωστε, να αποκτά κάποιος έργα που δεν γοητεύουν τα μάτια του;
Η υπεραξία ενός έργου στο μέλλον δεν αποτέλεσε ποτέ το κίνητρό μας για την απόκτηση των έργων μας. Χωρίς αμφιβολία, εάν συμβεί η αξία κάποιου ή κάποιων έργων μας να αυξηθεί στο πέρασμα του χρόνου, απλώς κολακευόμαστε και τίποτα περισσότερο, αφού δεν αποκτήσαμε ποτέ κανένα έργο μας με σκοπό τη μεταπώληση, το κέρδος ή την επένδυση.
-Πώς επιλέγετε ένα έργο; Επιλέγετε έργο ή καλλιτέχνη; Προτιμάτε να γνωρίζετε προσωπικά τον καλλιτέχνη ή δεν σας αγγίζει αυτό;
-Πρωταρχικό κριτήριο είναι το έργο να μας αρέσει. Φυσικά, σημαντικό στοιχείο είναι ποιος είναι ο δημιουργός του ζωγραφικού έργου. Υπάρχουν Έλληνες ζωγράφοι των οποίων τα έργα μας αρέσουν γενικώς. Με τους περισσότερους από αυτούς γνωριζόμαστε προσωπικά και έχουμε αμοιβαία φιλία και εκτίμηση και τους ευχαριστούμε που μας εμπιστεύτηκαν τα έργα τους.
-Ποιοι Έλληνες σύγχρονοι καλλιτέχνες θεωρείτε ότι έχουν δυναμική και τους έχετε επιλέξει για την Συλλογή σας ;
-Υπάρχουν αρκετοί Έλληνες ζωγράφοι που έχουν δυναμική και ταλέντο και τα έργα τους αρέσουν σε πολλούς, συλλέκτες και μη. Σε ό,τι μας αφορά πάντως, όπως προανέφερα, η «δυναμική» κάποιου ζωγράφου, δηλαδή η προοπτική μελλοντικής διάκρισής του, από μόνη της, δεν αποτελεί αναγκαίως το κίνητρό μας για την επιλογή κάποιου έργου του, εκτός εάν αυτό συμβαίνει ταυτόχρονα να φαντάζει ωραίο και αποδεκτό στα δικά μας μάτια.
Κατόπιν τούτου, θα μου επιτρέψετε να μην κατονομάσω τους καλλιτέχνες, που πιστεύω ότι έχουν δυναμική, διότι κάτι τέτοιο θα ήταν υποκειμενικό και δεν θα ήθελα να αδικήσω κανέναν.
– Έχετε διοργανώσει σπουδαίες εκθέσεις με έργα της συλλογής σας. Θα θέλατε να μας κάνετε μια σύντομη αναφορά;
– Έχουμε διοργανώσει μέχρι σήμερα επτά (7) συνολικά εκθέσεις σε διάφορα μέρη, σε κάθε μία από τις οποίες εκθέσαμε μέρος της συλλογής μας, με διαφορετικές θεματικές, κατά την επιλογή των αντίστοιχων επιμελητών.
Η πρώτη έκθεση έγινε την άνοιξη του 2007 στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, η οποία διήρκεσε περίπου τρεις μήνες.
Η δεύτερη έκθεση έγινε το φθινόπωρο του 2010 στη Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης και διήρκεσε περίπου έναν μήνα, στο πλαίσιο της εκεί Διεθνούς Εκθέσεως.
Ακολούθησε η τρίτη έκθεσή μας τον Μάρτιο-Μάϊο του 2011, αυτή τη φορά στο εξωτερικό, στο Παράρτημα του Ιδρύματος Ελληνικού Πολιτισμού στο Βερολίνο. Διήρκεσε ένα περίπου μήνα.
Η τέταρτη έκθεση πραγματοποιήθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου, γενέτειρα του πατέρα μου και φιλοξενήθηκε στο χώρο του παλαιού Τελωνείου. Διήρκεσε περίπου ένα μήνα.
Η πέμπτη έκθεσή μας έγινε στην αίθουσα «Φωκίωνος Νέγρη 16» στην Αθήνα, την οποία ευγενώς μας παραχώρησε ο φίλος και συλλέκτης, Σωτήρης Φέλιος. Διήρκεσε και αυτή για περίπου ένα μήνα και σε αυτήν εκτέθηκαν αποκλειστικά 60 περίπου ακουαρέλες της συλλογής μας του φίλου ζωγράφου Δημήτρη Κατσιγιάννη από τον Σταυρό των Χανίων (τόπο που γυρίστηκε η γνωστή ταινία του Μιχ. Κακογιάννη «Αλέξης Ζορμπάς») καθώς και από την Ινδία, την οποία κάθε χρόνο επισκέπτεται ο ζωγράφος.
Η έκτη έκθεσή μας πραγματοποιήθηκε το 2021. Φιλοξενήθηκε στους χώρους της Εθνικής Βιβλιοθήκης στο Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Διήρκεσε για περίπου δύο μήνες (Σεπτέμβριο – Νοέμβριο). Σ’ αυτήν εκτέθηκαν περίπου 100 έργα (κατά το πλείστο σχέδια) του φίλου ζωγράφου Θανάση Μακρή, όλα εμπνευσμένα από την Επανάσταση του 1821 και έλαβε χώρα ακριβώς στο πλαίσιο των εορταστικών εκδηλώσεων για τη συμπλήρωση 200 ετών από τότε. Τα περισσότερα από τα εκτεθέντα έργα (85) ανήκουν στη συλλογή μας. Οφείλουμε τα μέγιστα τόσο στον Πρόεδρο του Εφορευτικού Συμβουλίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης, κύριο Σταύρο Ζουμπουλάκη, που παραχώρησε το χώρο, καθώς και στο φίλο ιατρό και φιλότεχνο κύριο Νίκο Παϊσιο για την εν γένει συνδρομή του.
Η έβδομη (και τελευταία μέχρι στιγμής) έκθεσή μας έλαβε χώρα και πάλι στη φιλόξενη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, ύστερα από αίτημά της να δείξουμε τα «νεότερα αποκτήματα» της συλλογής μας, μετά την πάροδο 15ετίας, από την πρώτη (το 2007) έκθεσή μας στον ίδιο χώρο. Μετά από μια αναβολή (λόγω κορονοϊού) η έκθεση αυτή έγινε τον Μάϊο 2022 και διήρκεσε μέχρι το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους.
Όπως μας πληροφόρησαν οι αντίστοιχοι διοργανωτές, όλες οι εκθέσεις μας είχαν πολύ μεγάλη επισκεψιμότητα. Ειδικότερα, τις δύο εκθέσεις μας στα Χανιά (2007, 2022) καθώς και εκείνη στο Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, οι οποίες είχαν και μεγαλύτερη διάρκεια, τις επισκέφθηκαν περίπου 10.000 άτομα την κάθε μια αντίστοιχα, γεγονός που μας ευχαρίστησε διότι αυτός ήταν και ο σκοπός των εκθέσεών μας: Να δει, δηλαδή, το κοινό την πολύ καλή ζωγραφική που γίνεται, στη χώρα μας, από τους Έλληνες δημιουργούς.
Με την ευκαιρία της πραγματοποίησης όλων των πιο πάνω εκθέσεών μας εκδόθηκαν αντίστοιχοι κατάλογοι με τα εκτεθέντα έργα, σε δύο ή τρεις γλώσσες.
Επιμελήτριες στις ως άνω εκθέσεις μας ήταν οι κ.κ. Ίρις Κριτικού (για τις 4 πρώτες) και Ελισάβετ Πλέσσα (για την 5η και 7η), οι οποίες συνέταξαν τα εισαγωγικά σημειώματά τους που περιέχονται στους αντίστοιχους καταλόγους. Σημειώνω, ακόμα, ότι τους καταλόγους μας αυτούς προλόγησαν επίσης αντίστοιχα, μεταξύ άλλων και ο καθηγητής και άλλοτε Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών Απόστολος Γεωργιάδης, ο Δρ. Κυριάκος Κουτσομάλλης, ιστορικός τέχνης και διευθυντής του Ιδρύματος Γουλανδρή, ο αείμνηστος σκηνοθέτης Λάκης Παπαστάθης, ο ακαδημαϊκός – ζωγράφος κ. Αλέκος Λεβίδης κά.
Μοναδικό κίνητρο για τη σταδιακή συγκρότηση της συλλογής μας ήταν και εξακολουθεί να είναι: το κάθε έργο να αρέσει στα δικά μας μάτια.
-Ποια τα συναισθήματά σας στην πρώτη και ποια στην τελευταία διοργάνωση των εκθέσεών σας;
-Τα συναισθήματα ήταν ανάμεικτα: Η πρώτη έκθεση δεν ήταν παρά μια σταχυολόγηση έργων της υπάρχουσας (μικρότερης τότε – 2007) συλλογής. Πριν από αυτήν είχαμε μια, εύλογη άλλωστε, ανυπομονησία και περιέργεια για το ποια θα ήταν η αντίδραση των κριτικών και των επισκεπτών. Ευτυχώς, ήταν άρτια οργανωμένη και όλα εξελίχθηκαν σύμφωνα με το πρόγραμμα και τις προσδοκίες, τόσο τις δικές μας, όσο και της διοργανώτριας Δημοτικής Πινακοθήκης Χανίων.
Τα συναισθήματα, κατά την τελευταία διοργάνωση στην ίδια Πινακοθήκη (2022) ήταν τελείως διαφορετικά. Μετά από έξι (6) εκθέσεις μέσα σε μια περίοδο 15 ετών που έχουν μεσολαβήσει, είχαμε όλοι αποκτήσει περισσότερη γνώση και πείρα που μας έδινε αισιοδοξία για την τελική επιτυχία.
– Τι σας ώθησε να ξεκινήσετε τη διοργάνωση αυτών των εκθέσεων;
-Ένας και μοναδικός ήταν ο λόγος που μας οδήγησε στην πραγματοποίηση των πιο πάνω εκθέσεών μας: Είχαμε (και εξακολουθούμε να έχουμε) την άποψη ότι η ζωγραφική είναι τέχνη και σαν τέτοια δεν ανήκει μόνο στους ζωγράφους – δημιουργούς των έργων ούτε σε όσους από εμάς μπορέσαμε να συλλέξουμε πολλά ή λίγα έργα τους. Αντίθετα, η ζωγραφική, ως τέχνη, ανήκει σε όλο τον κόσμο και πρέπει να εκτίθεται και να «δείχνεται» στο κοινό και όχι να κλείνεται μέσα στα εργαστήρια των ζωγράφων ή μέσα στα depots των συλλεκτών. Άλλωστε, και εμείς αποκομίσαμε πολλά οφέλη και πολύτιμες γνώσεις βλέποντας διαχρονικά εκθέσεις άλλων συλλεκτών από τις οποίες πολλά μάθαμε.
– Αν είχατε ένα χώρο επί παραδείγματι 300 τ.μ., για να στεγάσετε τη συλλογή σας, θα μπορούσατε να αποχωριστείτε έργα που τόσο αγαπάτε;
-Να διευκρινίσω εδώ ότι δεν τίθεται ζήτημα «αποχωρισμού» των έργων ενός συλλέκτη από το εάν διαθέτει ή όχι ειδικό χώρο στέγασης των έργων. Και τούτο διότι όπου και αν βρίσκονται τα έργα μιας συλλογής (στο σπίτι του συλλέκτη ή αλλού) αυτά είναι δικά του και δεν τα «αποχωρίζεται».
Σε κάθε περίπτωση, το ζήτημα της απόκτησης ενός χώρου, για μόνιμη στέγαση της συλλογής μας, έχει απασχολήσει διαχρονικά. Δεν είναι, όμως, τόσο εύκολο ζήτημα κυρίως λόγω του αυξημένου κόστους μιας τέτοιας αγοράς. Το ζήτημα γίνεται ακόμα δυσκολότερο αφού τα ακίνητα που θα μπορούσαν να έχουν τις προδιαγραφές στέγασης μιας συλλογής έργων τέχνης είναι ελάχιστα στην ευρύτερη περιοχή του κέντρου των Αθηνών. Η προσβασιμότητα ενός τέτοιου χώρου, ώστε να είναι εύκολη η επίσκεψη του κοινού, αλλά και οι ειδικές προδιαγραφές που απαιτούνται για τη στέγαση – φύλαξη – προστασία έργων τέχνης, επιτείνουν τη δυσκολία αυτή. Πάντως, ελπίζουμε ότι κάτι ίσως βρεθεί στο μέλλον.
-Συλλέγετε εσείς και η σύζυγός σας και άλλα αντικείμενα έκτος από έργα Τέχνης;
-Το «μικρόβιο» του συλλέγειν είναι διάσπαρτο και στους δύο μας. Έχουμε, αμφότεροι συλλογές γραμματοσήμων. Η Άζια συλλέγει, επίσης, ασημένια κουταλάκια απ’ όλο τον κόσμο και εγώ μπουκαλάκια με ούζο απ’ όλη την Ελλάδα.
-Για ποια έργα στη συλλογή σας είστε υπερήφανος;
-Δεν μπορώ να χρησιμοποιήσω τον όρο «υπερήφανος» για έργα της συλλογής μας, διότι αφενός κάτι τέτοιο θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι περιέχει κάποιο στοιχείο εγωϊσμού και αφ’ ετέρου θα κινδύνευα να αδικήσω κάποιον ή κάποιους φίλους ζωγράφους.
Μπορώ, όμως, να πω ότι είμαστε (η Άζια και εγώ) ευχαριστημένοι με το μεγαλύτερο αριθμό των έργων της συλλογής μας.
-Ποιος -θεωρείτε- είναι ο ρόλος του Συλλέκτη στην υπηρεσία της Τέχνης; Πιστεύετε ότι η συμβολή του είναι η οικονομική αλλά και ψυχική υποστήριξη των καλλιτεχνών;
-Διαχρονικά ο ρόλος του Συλλέκτη αποδείχθηκε σημαντικότατος στην υπηρεσία της Τέχνης. Ας μην ξεχνάμε ότι ο μεγαλύτερος αριθμός των έργων τέχνης που σώζονται σήμερα ανήκαν κάποτε σε σημαντικούς ή μη συλλέκτες, οι συλλογές των οποίων κατέληξαν σταδιακά στα μουσεία και στις πινακοθήκες σ’ όλο τον κόσμο όπου τα θαυμάζουμε σήμερα. Τις τελευταίες δεκαετίες σημαντικοί συλλέκτες με αντίστοιχη οικονομική επιφάνεια συνέστησαν δικά τους ιδρύματα και δικές τους πινακοθήκες στις οποίες εισέφεραν τα έργα των συλλογών τους και έδωσαν σ’ αυτές τα δικά τους ονόματα, που και αυτό αποτελεί μια ακόμη συνεισφορά στην Τέχνη.
Η εκ μέρους των συλλεκτών απόκτηση έργων, εκτός από την ικανοποίηση των δικών τους αντίστοιχων επιδιώξεων και σκοπών (διαφορετικών για κάθε συλλέκτη) είναι προφανές ότι συντελεί και στην οικονομική και ψυχική υποστήριξη των καλλιτεχνών για το αγαθό (Τέχνη) το οποίο οι τελευταίοι «παράγουν».
– Έχετε στη συλλογή σας δικά σας πορτρέτα ή της οικογένειας σας;
-Είναι συνηθισμένο πολλοί συλλέκτες να έχουν στις συλλογές τους δικά τους πορτραίτα ή πορτραίτα μελών της οικογενείας τους. Από την πλευρά μας δεν επιδιώξαμε κάτι τέτοιο και γι’ αυτό έχουμε μόνο τέσσερα (4) συνολικά, ατομικά ή οικογενειακά, πορτραίτα και αυτά ύστερα από επιμονή των ιδίων των αντίστοιχων ζωγράφων.
-Ποια η γνώμη σας για το εικαστικό γυμνό.
-Η εικαστική απεικόνιση του γυμνού είναι πανάρχαιη στην Τέχνη. Το γυμνό στη ζωγραφική μας αρέσει αρκεί να μην φθάνει στα όρια της πρόκλησης. Είμαστε ευτυχείς που η συλλογή μας περιέχει αρκετά τέτοια «γυμνά».
– Η συλλογή σας περιλαμβάνει Έλληνες καλλιτέχνες. Έχετε, όμως, και κάποια λίγα έργα ξένων καλλιτεχνών. Θα θέλατε να μας αναφέρετε ποια;
-Πράγματι, δεν συλλέγουμε έργα ξένων ζωγράφων. Όμως, κατ’ εξαίρεση αποκτήσαμε έξι (6) τέτοια έργα, ήτοι: ένα του Ολλανδού ζωγράφου Pat Andrea, άλλοτε καθηγητή στην Ecole des Beaux-Arts του Παρισιού, ένα έργο του Ιταλού ζωγράφου Andrea Martinelli, ένα έργο του Ιρακινο-Εβραίου(!) ζωγράφου και άλλοτε καθηγητή στην Ecole des Beaux-Arts Abraham Hadad και τέλος τρία (3) έργα της Κινέζας ζωγράφου Xiang Shi, που μαθαίνω ότι έχει γίνει ήδη πολύ γνωστή στους εικαστικούς κύκλους στο Παρίσι.
-Παρατηρώ ότι το σπίτι σας είναι σαν ένα μικρό μουσείο. Ποιο πολύ διάσημο έργο θα θέλατε να είχατε;
-Το έργο με τίτλο: «πορτραίτο της δημοσιογράφου Sylvia von Harden» (1926) του Otto Dix.
-Πώς θα θέλατε να είναι η επόμενη διοργάνωση-παρουσίαση της συλλογής σας;
-Κάθε έκθεση απαιτεί καλό προγραμματισμό και προετοιμασία. Έχουμε κατά νου η επόμενη έκθεσή μας γίνει σε έναν από τους πιο γνωστούς εκθεσιακούς χώρους των Αθηνών.
