Γράφει η Δρ Μαράη Γεωργούση, Ιστορικός Τέχνης
Λυρικό τραγούδι με διαλογική μορφή, πλούσιο εικόνων, σπάνιας ευαισθησίας και τρυφερότητας ανάγνωσμα, με καθαρά ερωτικό περιεχόμενο. Δεν άφησε σε βάθος χρόνου αδιάφορους ούτε τους ερευνητές, ούτε τους ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών. Αρκετοί καλλιτέχνες απέδωσαν με μοναδικό τρόπο εικαστικά, τα νοήματα του βαθιά ερωτικού Άσματος της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Οι απόψεις ως προς την ερμηνεία του διίστανται, οι εκτιμήσεις για τον συγγραφέα Σολομώντα είναι πολλές όπως και οι ερωτήσεις που ανακύπτουν, εφόσον ένα ερωτικό κείμενο συμπεριλήφθηκε στην Αγία Γραφή. Το περιεχόμενο ενσωματώθηκε τόσο στον Χριστιανικό όσο και στον Εβραϊκό κανόνα με αλληγορική προσέγγιση. Οι Εβραίοι είδαν στο Άσμα μια συμβολική παράσταση της σχέσης του Θεού ως προς τον περιούσιο λαό του Ισραήλ, ενώ οι Χριστιανοί το απέδωσαν στην σχέση αγάπης του Ιησού προς την εκκλησία. Τα αγνά συναισθήματα αγάπης και η ευλογία της συζυγικής αγάπης του ζευγαριού συνιστούν δώρα του Θεού, έτσι το Άσμα Ασμάτων έγινε άμεσα κατανοητό και αποδεκτό.
Το ποίημα ακολουθεί την δομή δράματος και αποτελείται από δύο μέρη, στο πρώτο εκκολάπτεται η αγάπη και στο δεύτερο παρουσιάζεται η εξέλιξη, η ωρίμανση και εν τέλει η τελείωσή της. Τα πρόσωπα του ποιήματος είναι δύο: ο Άντρας και η Νύφη, συμμετέχει και ο Χορός. Η Νύφη, η Σουλαμίτις, βοσκοπούλα, αγαπά τρυφερά έναν βοσκό, στο κείμενο περιγράφεται ο θαυμασμός, τα σωματικά χαρίσματα και η λαχτάρα της βοσκοπούλας για το αντικείμενο του πόθου της, όπως αντίστοιχα και το καμάρι του βοσκού για εκείνη που αγαπά.
Το κείμενο, για πρώτη φορά, μεταφράστηκε στα ελληνικά από τους Εβδομήκοντα Γραμματικούς της Αλεξάνδρειας (τους Ο΄ μια επιτροπή από 72 Ιουδαίους ελληνιστές) και γοήτευσε επιφανείς ερμηνευτές όπως ο Σεφέρης, ο οποίος θεωρεί το έργο «ένα γαμήλιο τραγούδι», ο Παπαδόπουλος «το ωραιότερο ερωτικό ποίημα που γράφτηκε ποτέ», ο Ελιγιά «μια σειρά ερωτικών τραγουδιών, ίσως επιθαλάμιων ασμάτων»… Οι σημαντικές εικονογραφήσεις που κοσμούν τις διάφορες εκδόσεις μαρτυρούν πως για τον καλλιτεχνικό κόσμο η ερωτική προσέγγιση του άσματος ήταν θετικά η επικρατέστερη.
Αν και η μεταγραφή του Σεφέρη θεωρείται ως η αρτιότερη, προσωπικά θα παρέθετα και την μεταγραφή που έγινε από τον εκλιπόντα Καθηγητή κ. Σταύρο Μπαλογιάννη. Τεράστια μορφή της επιστήμης και της ιατρικής μια σπάνια διάνοια, τόσο θαυμαστή, ένας καταξιωμένος παγκοσμίως επιστήμονας με έργο και προσφορά πραγματικά αξιομνημόνευτα. Η απώλειά του δυσαναπλήρωτη, για όσους είχαμε την τύχη να τον γνωρίσουμε προσωπικά, αντίστοιχη του πνευματικού του διαμετρήματος.
Η αψεγάδιαστη μετάφραση του Αειμνήστου Σταύρου Μπαλογιάννη εντυπωσιάζει σε όλα τα επίπεδα: η ικανότητα να μεταφράσει με άνεση από το Εβραϊκό πρωτότυπο, η αναλυτική ερμηνεία, οι αναγωγές και οι συμβολισμοί των όρων, άρτια τεκμηριωμένων επιστημονικά, με τρομερά ενδιαφέροντα τρόπο, επίσης η πλούσια, ουσιαστική, βιβλιογραφία που παρουσιάζει. Στον πρόλογο συνοψίζει εννοιολογικά, με εύληπτο τρόπο, υπέροχα λογοτεχνικό ύφος και εσωτερική ροή, όλα όσα ερμηνεύει με τόση ακρίβεια στις σημειώσεις, μας ανοίγει τις πύλες μιας άλλης οπτικής και ένα άλλο παράθυρο θέασης για την ευλογημένη αγάπη.
Η μεταγραφή από τον Γεώργιο Σεφέρη, κοσμήθηκε με επτά ασπρόμαυρες ξυλογραφίες του Α. Τάσσου. Το ίδιο λεύκωμα ανατυπώθηκε το 1998 για λογαριασμό της εταιρείας εικαστικών τεχνών Α. Τάσσος. Χαρακτηριστική είναι η φράση του Σεφέρη, καθώς μελετά το προς μετάφραση κείμενο, καθώς ενώ εκφράζει τους ενδοιασμούς του αποτυπώνει και την ομορφιά του κειμένου: “Μα είναι τόσο ωραίο, γιατί να τ’ αλλάξει κανείς;”».
Οι ζωγράφοι – χαράκτες που ενεπνεύστηκαν από αυτό το κείμενο δημιούργησαν εξαιρετικής ομορφιάς έργα. Πρώτος το 1938 ο Ευθύμιος Παπαδημητρίου, ακολούθως ο Τάσσος, ο Αλέκος Φασιανός, ο Τάκης Κατσουλίδης, ο Γιάννης Μόραλης, ο Γιάννης Κυριακίδης, η Ρένα Ανούση- Ηλία, η Μερόπη Πρέκα, Ελένη Μωραίτη, Hans Erni (εικονογραφία), The Song of Songs, 1973 σε μετάφραση Robert Graves αλλά κ.α. Εδώ ενδεικτικά θα αναλύσουμε κάποια παραδείγματα εικαστικής γραφής, υπάρχουν φυσικά περισσότερα και αντίστοιχα ενδιαφέροντα.
Ο Ευθύμης Παπαδημητρίου τονίζει το αισθησιακό στοιχείο, αποδίδει μεγάλη σημασία στον χώρο μέσα στον οποίο εντάσσονται οι σκηνές, που θα Εικονογραφήσει και τις συνοδεύει με ερωτικές παραστάσεις του ζευγαριού σε διάφορες θέσεις. Τα φυτά παρουσιάζονται με καλλιγραφικό τρόπο και θέμα. Προχωρά ωστόσο σε μια άκρως τολμηρή απόδοση εικόνων και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί έως και αυθαίρετη η χρήση στίχων για να τονίσει τον αφηγηματικό χαρακτήρα των παραστάσεων. Με την μορφή τίτλων των εικονογραφήσεων του. Το γυναικείο σώμα εμφανίζεται πάντα γυμνό, το ανδρικό πότε ντυμένο πότε όχι. Οι όγκοι διαφαίνονται όπως και η λεπτομερειακή περιγραφή με λίγες όμως φωτοσκιάσεις. Στα πρόσωπα τονίζει τα πιο τυπικά χαρακτηριστικά.
Ερχόμενοι στην εικονογράφηση του Τάσσου Α. παρατηρούμε μια εντελώς διαφορετική σκοπιά, αποτυπώνεται ο καθημερινός μόχθος, η ζωή και ο θάνατος. Με βυζαντινή έμπνευση και τεχνοτροπία, οι μορφές του εμφανίζονται πότε μόνες, πότε μαζί σαν ζευγάρι, με έντονα σχηματοποιημένα μέλη σώματος, όπως γίνεται χαρακτηριστικά στην Βυζαντινή τέχνη. Τα μάτια της γυναίκας έχουν ένα χαρακτηριστικό αμυγδαλωτό σχήμα, το στήθος είναι ολοστρόγγυλο, κυκλική και η γράμμωση της κοιλιάς, με τονισμένο μαύρο στο υπογάστριο, έτσι υπαινίσσεται την ερωτική διάσταση της γυναικείας μορφής. Παράλληλα η αθώα έκφραση έρχεται σε αντιδιαστολή με την περιρρέουσα ερωτική ατμόσφαιρα. Η γυναίκα τοποθετείται στο κέντρο της σύνθεσης, αποκτώντας σημειολογικά τον κεντρικό ρόλο, ενώ η ανδρική μορφή είναι παραπληρωματική.
Στην αποτύπωση της τρυφερής αγκαλιάς του ζευγαριού, ο άνδρας ξεπροβάλει διακριτικά πίσω της. Ο περιορισμός της πλαστικής απόδοσης, η σχηματοποίηση αλλά και ο μνημειακός χαρακτήρας των μορφών, η έμφαση στα τυπικά και όχι τόσο στα ειδικά χαρακτηριστικά νοηματοδοτούν τις συμβολικές αναφορές του κειμένου. Η αντίθεση της αθωότητας και της συστολής στα πρόσωπα των γυναικών, αλλά και η παρουσίαση του γυμνού σώματος που δημιουργεί ένα περισσότερο ερωτικό περιβάλλον συνθέτουν την ταύτιση του ποιητικού κειμένου και της εικόνας, με μια άμεση εκφραστική λιτότητα της φόρμας που διαμορφώνει κατ’ επέκταση το πρόσφορο έδαφος για την έντονη ανάδυση των συμβολισμών.
Στην μετάφραση του Λευτέρη Παπαδόπουλου, με ζωγραφική του Αλέκου Φασιανού (εκδ. Καστανιώτη, 1994), ο Φασιανός δίνει με τη σειρά του ένα εικαστικό ποίημα για τον έρωτα, ειδικά στη σύνθεση με το ζευγάρι. Το βλέμμα, η καθαρή ευθεία ματιά του ζευγαριού, ο χαλαρός τρόπος που επικοινωνούν οι μορφές στην σχεδιαστική επιφάνεια μαρτυρά ένα ουσιαστικό δεσμό, μια αβίαστη ερωτική έλξη. Ο χαρταετός σημείο αναφοράς του Α. Φασιανού κοσμεί το ποίημα δίνοντας περισσότερο όμως την εικόνα ενός λαϊκού παραμυθιού, μιας λαϊκής ιστορίας που έχει επικρατήσει από στόμα σε στόμα αλλά που βασίζεται τρυφερά στη αγάπη.
Η ιδιαίτερη εικονογράφηση της Ρένας Ανούση-Ηλία έγινε για την απόδοση του Κώστα Π. Πανόπουλου το 1996. Η χαράκτρια μας μεταφέρει σε ένα καθαρά ονειρικό κλίμα, χωρίς να μένει στα επιμέρους αφηγηματικά στοιχεία του κειμένου. Κύριο χαρακτηριστικό των παραστάσεων της η σχεδιαστική οξύτητα και η καθαρή πλαστική απόδοση, έτσι έχουμε λυρισμό να συνοδεύει τον λυρισμό του κειμένου. Γλυκιά, ανέμελη, νοσταλγική και στολισμένη με άνθη η γυναικεία μορφή σε εναγκαλισμό με τον αρρενωπό δαφνοστεφανωμένο νέο να κρύβεται στην αγκαλιά της. Το θέμα της ακολουθεί μια γραμμικότητα που καθορίζει το προσωπικό της ύφος στην σύνθεση όπως και τον ιδεατό, αγνό έρωτα.
Με διαφορετική προσέγγιση μας προσφέρει ο Γιάννης Κυριακίδης στην εικονογράφηση του 2000. Παρουσιάζει οκτώ ξυλογραφίες σε όρθιο ξύλο σε ένα κλίμα που ισορροπεί ανάμεσα στο ερωτικό περιεχόμενο και στη θεολογική ερμηνεία. Εστιάζει στην ψυχική ένωση και στην εσωτερικότητα της ερωτικής επικοινωνίας. Η στατικότητα της θέσης των μορφών αλλά και το υλικό η χρήση του όρθιου ξύλου επιτρέπει στον χαράκτη να διαγράψει σχεδιαστικά χαρακτηριστικά να διαρθρώσει πλούσια τοπία, κυρίως όμως να αποδώσει με λεπτότητα τις ενδιάμεσες ανάμεσα στο άσπρο και το μαύρο τονικές διαβαθμίσεις.
Ο Τ. Κατσουλίδης στην εικονογράφηση για τη μετάφραση του Γιώργου Παπαδόπουλου το 2007 δίνει έναν ξεκάθαρο ερωτικό χαρακτήρα στις γεμάτες χρώμα λυρικές συνθέσεις του. Το ερωτικό στοιχείο τον θέλγει δεν το φοβάται έχει άλλωστε ασχοληθεί σε παλαιότερο χρόνο με την εικαστική μεταφορά των επιγραμμάτων του 5ου τόμου της Παλατινής Ανθολογίας αλλά και με τα Ερωτικά του. Υπομνηματίζει και αυτός τις γραμμικές και χρωματικά έντονες συνθέσεις του για να επιτύχει μια λυρικότητα γοητευτική με αναφορές στην σημερινή εποχή αλλά με πρόσωπα εξιδανικευμένα και στάση σώματος καθαρά ερωτική. Εδώ η γυναικεία μορφή είναι ενδεδυμένη με ένα φόρεμα γεμάτο λουλούδια και η ανδρική καλύπτεται πίσω από εκείνη με σώμα γυμνό.
Το Άσμα Ασμάτων μετατρέπεται μέσα από την ματιά των σημαντικών καλλιτεχνών σε ένα εικαστικό ποίημα, που μας οδηγεί στην καλλιτεχνική θέαση της εξιδανίκευσης της ερωτικής αγάπης. Μπορεί να μην υπάρχει θετική απάντηση για τον αν πρόκειται για ένα ενιαίο κείμενο ή συρραφή πολλών ασμάτων. Όμως οι λέξεις μπορούν να ενδυθούν με εικόνες αλλά και οι εικόνες μπορούν να υμνήσουν τις λέξεις. Η μαγεία της ερμηνείας σεβόμενη πάντα το πρωτότυπο υλικό, στηρίζεται στην ελευθερία της σκέψης, του πνεύματος και της διαφορετικής ανάγνωσης της εικαστικής δημιουργίας από τον εκάστοτε καλλιτέχνη. Αντίστοιχα όπως γλαφυρά διαπιστώνει ο Σ. Ι. Μπαλογιάννης «…κάθε μετάφρασις εκφράζει τον τρόπον με τον οποίον ωμίλησεν και εισέδυσε το κείμενον εις την ψυχήν του μεταφραστού». […] «…το οποίον έχει τον αυθορμητισμόν, την αμεσότητα, την απλότητα, την γνησιότητα, την ευωδίαν, την παραστατικότητα και τη φυσικήν μελωδικότητα του ποιμενικού διαλόγου…».
Ενδεικτικά, παραθέτουμε ένα πολύ σύντομο αποσπάσματα από τη μετάφραση του Σεφέρη. Ως βουκολικό εποχής το ποίημα, περιέχει εικόνες που μας προξενούν μεγάλη εντύπωση στις ημέρες μας καθώς δεν διαθέτουμε στα αστικά κέντρα αντίστοιχες αναγωγές : «Η κόμη σου είναι κοπάδι γίδια – που ροβολούν για το Γαλαάδ. -Τα δόντια σου είναι προβατίνες[…]». Η απάντηση της νύφης: «Ο αγαπημένος μου λάμπει και ροδίζει, – διαλεχτός στους μύριους»![…].
Καθώς και ένα πολύ σύντομο αποσπάσματα από τη μετάφραση του Σ. Ι. Μπαλογιάννη: Νυμφίος « Είσαι όμορφη αγαπημένη μου σαν τη Θερσά, γεμάτη χάρες σαν την Ιερουσαλήμ και φοβερή σαν του στρατού τα λάβαρα στη μάχη.
Μη με κοιτάζεις, τα μάτια σου με καθηλώνουν. Τα μαλλιά σου είναι σαν το κοπάδι των γιδιών που κατεβαίνουν από τις πλαγιές του Γαλααδ.
Τα δόντια σου είναι σαν κοπάδι από αμνάδες, λουσμένες όλες όμορφα…
-Νύμφη…Τα μάγουλά του είναι φτιαγμένα από αρωματικά φυτά, σαν τ’όμορφα λουλούδια. Τα χείλη του σαν κρίνα στάζουν γλυκιά την ευωδιά της σμύρνας…
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ο χαράκτης Κεφαλληνός και το Εργαστήρι του, Μαράη Γεωργούση, 2018
Άσμα Ασμάτων, ξυλογραφίες Ε. Παπαδημητρίου, Αθήνα 1938
Άσμα Ασμάτων, μεταγραφή Γ. Σεφέρης, ξυλογραφίες Α. Τάσσος, Αθήνα
Άσμα Ασμάτων, μεταγραφή Γ. Σεφέρης, Αθήνα 1972
Άσμα Ασμάτων, μεταγραφή Λευτέρης Παπαδόπουλος, ζωγραφική Αλέκος Φασιανός, Αθήνα 1994
Άσμα Ασμάτων, απόδοση Κ.Π. Πανόπουλος, εικονογράφηση Ρένα Ανούση-Ηλία, Αθήνα 1996
Άσμα Ασμάτων, ξυλογραφίες Γιάννης Κυριακίδης, Αθήνα 2000
Άσμα Ασμάτων, απόδοση Γ.Π. Παπαδόπουλος, εικονογράφηση τυπογραφία Τάκης Κατσουλίδης, Αθήνα 2007
Μουρέλος Γ., «Η τελευταία χαρακτική του Τάσσου», Ζυγός 99-100 (Φεβρουάριος – Μάρτιος 1964)
Χρήστου Χ., Νεοελληνική Χαρακτική, Αθήνα 1989
Άσμα Ασμάτων, ο ύμνος της αγάπης, μεταγραφή Σ. Ι. Μπαλογιάννης, ΜΑΤΙ, 2019