Συνέντευξη στη Λιάνα Ζωζά

Ο Χριστόφορος Μαρίνος, ιστορικός τέχνης και επιμελητής, αλλά και ο υπεύθυνος για τον προγραμματισμό των εικαστικών εκθέσεων και δράσεων του ΟΠΑΝΔΑ, περιλαμβάνει στο πλούσιο βιογραφικό του εκτός από πολλές και σημαντικές εκθέσεις, συνεργασίες με Μουσεία και συμμετοχές σε διεθνείς εκθέσεις, κάνοντας τρόπο ζωής την σύγχρονη τέχνη.

Με αφορμή, την θεματική έκθεση «Ρεμπέτικο», που διοργανώθηκε από τον Δήμο Αθηναίων, μας δόθηκε η ευκαιρία της ωραίας αυτής συνομιλίας, μέσα από την οποία, μας δίνει την μεγάλη εικόνα της σύγχρονης τέχνης, που όχι μόνο μπορεί, απλά να επιβιώσει κάτω από αντίξοες συνθήκες και συνεχείς κρίσεις, αλλά να εξελιχθεί και να δώσει σημαντικές διοργανώσεις και έργα.

 -Εδώ και αρκετά χρόνια, σας συναντάμε στον χώρο της σύγχρονης τέχνης, μέσα από τη συνεχή και συνεπή δουλειά σας, ως επιμελητή σημαντικών εκθέσεων. Εν μέσω παγκόσμιας πανδημίας και εγκλεισμού αναλαμβάνετε τον προγραμματισμό και την επιμέλεια των εικαστικών εκθέσεων και δράσεων του ΟΠΑΝΔΑ. Πόσο μεγάλο ήταν αυτό το στοίχημα για εσάς;

-Πράγματι, ανέλαβα αυτή τη θέση αμέσως μετά το πρώτο lockdown, σε μια πολύ δύσκολη περίοδο, με τα μουσεία κλειστά ή σε υπολειτουργία και τις πολιτιστικές δραστηριότητες να έχουν «παγώσει». Παρόλα αυτά, το φθινόπωρο του 2020 καταφέραμε να παρουσιάσουμε τέσσερις εκθέσεις, πριν ξανακλείσουν οι χώροι λόγω του δεύτερου lockdown. Ανοίξαμε τον Μάιο του 2021 με τρεις εκθέσεις και μέχρι το τέλος του έτους έγιναν άλλες επτά.

Το πρόγραμμα του 2022 είναι ακόμη πιο πυκνό και περιλαμβάνει 19 εκθέσεις, καθώς και ένα έργο στον δημόσιο χώρο. Η αλήθεια είναι ότι «μπήκα με φόρα μες στο μουσείο», με σκοπό να αναδείξω τις δυνατότητες της σύγχρονης ελληνικής τέχνης. Ρεαλιστικά μιλώντας, πιστεύω ότι οι εκθέσεις που διοργανώνει ο Δήμος Αθηναίων μέσω του ΟΠΑΝΔΑ έχουν δώσει νέα πνοή στο εικαστικό τοπίο της πόλης. Αυτό ήταν και παραμένει το στοίχημα και είναι πρωτίστως συλλογικό, εκφράζει δηλαδή την κοινότητα των εικαστικών, αλλά και την επιθυμία του ίδιου του δημάρχου και της Προέδρου του ΟΠΑΝΔΑ, της κυρίας Νίκης Αραμπατζή, οι οποίοι υποστηρίζουν ένθερμα το όλο εγχείρημα.

 -Ρεμπέτικο | Παράδοση | Σύγχρονη Τέχνη. Θα ήθελα πολύ τα σχόλια σας.

-Το «Ρεμπέτικο» ήταν μια μεγάλη θεματική έκθεση – αν δεν κάνω λάθος, η μεγαλύτερη εικαστική έκθεση που έχει διοργανώσει ο Δήμος Αθηναίων. Δεν με ενδιέφερε να επιμεληθώ μια έκθεση για την ιστορία του ρεμπέτικου, αλλά να εξετάσω τη σχέση του με τη σύγχρονη τέχνη, σε ποιο βαθμό οι εικαστικοί καλλιτέχνες εμπνέονται από τη μουσική και την ποιητική του ρεμπέτικου. Τελικά, κρίνοντας από το αποτέλεσμα, από τα έργα που δημιουργήθηκαν ειδικά για την έκθεση, το ρεμπέτικο δεν είναι μόνο αναπόσπαστο κομμάτι του λαϊκού πολιτισμού και της παράδοσής μας, αλλά μπορεί να αποτελέσει σημαντική πηγή έμπνευσης και για τους σύγχρονους καλλιτέχνες.

 -Μια πολύ επίκαιρη έκθεση, με τίτλο «Minumental», είναι αυτή της Χριστίνας Μήτρεντσε, που πραγματοποιείται αυτή την περίοδο και την οποία επιμελείσθε. Τα έργα που παρουσιάζονται έχουν σαφείς αναφορές σε μουσεία σύγχρονης τέχνης μαζί με μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς. Πόσο μεγάλη είναι η «δύναμη των μουσείων»;

-Η έκθεση της Χριστίνας Μήτρεντσε, που αποτελείται κυρίως από σχέδια, συμπίπτει με το θέμα του φετινού ICOM, το οποίο είναι «Η δύναμη των μουσείων». Η καλλιτέχνης ξεκίνησε να δουλεύει πάνω σε αυτή την ενότητα το 2013 και πιο εντατικά την τελευταία τετραετία. Σκεφτήκαμε ότι θα είχε ενδιαφέρον να παρουσιαστεί τώρα αυτή η ενότητα -η οποία, μεταξύ άλλων, ασκεί κριτική στον δυτικό πολιτισμό- συμπληρωμένη με κάποια νέα έργα που αναπαριστούν ελληνικά μουσεία.

Συγκεκριμένα, η Μήτρεντσε έφτιαξε ειδικά για την έκθεση δύο μεγάλα σχέδια με το ΕΜΣΤ και ένα μικρότερο με το Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς. Σύμφωνα με την ανακοίνωση του ICOM, με το θέμα αυτό επιθυμούν να αναδείξουν «τη δύναμη που έχουν τα μουσεία ως φορείς κοινωνικών αλλαγών και βιώσιμης ανάπτυξης». Ποια ελληνικά μουσεία ανταποκρίνονται σε αυτή την περιγραφή;

Αν εξαιρέσεις το Μουσείο της Ακρόπολης, τα ελληνικά μουσεία μοιάζουν αδύναμα συγκριτικά με τα πανίσχυρα μουσεία άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Η δύναμη ενός μουσείου είναι η ικανότητά του να προσαρμόζεται στα δεδομένα της εποχής: σήμερα τα μουσεία δεν εκλαμβάνονται μόνο ως αποτελεσματικοί μηχανισμοί καταγραφής αλλά και ως τόποι πειραματισμού και συνεργατικής παραγωγής γνώσης.

Το ελληνικό κοινό είναι πια εξοικειωμένο με τις πειραματικές καλλιτεχνικές αναζητήσεις

 -Το ελληνικό κοινό, πιστεύετε πως είναι εκπαιδευμένο απέναντι στη σύγχρονη τέχνη; Ανταποκρίνεται σε εικαστικά δρώμενα που μπορεί να περιλαμβάνουν νεωτεριστικές προτάσεις, όπως για παράδειγμα τη συνύπαρξη περισσότερων ειδών τέχνης;

-Το ελληνικό κοινό είναι εκπαιδευμένο και σε αυτό έχουν συμβάλει δραστικά οι μεγάλες εικαστικές διοργανώσεις, όπως το Outlook, η Μπιενάλε της Αθήνας, οι εκθέσεις του ΔΕΣΤΕ, του ΕΜΣΤ και της Στέγης, η documenta και τα τελευταία χρόνια ο Οργανισμός ΝΕΟΝ, που δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην εκπαίδευση του κοινού.

Θυμίζω ότι η 4η Μπιενάλε της Αθήνας, που έγινε το 2013 στο παλιό χρηματιστήριο, ήταν μια μεγάλη «Αγορά» η οποία φιλοξένησε διαφορετικά είδη τέχνης, από ζωγραφική, βίντεο και εγκαταστάσεις, μέχρι παραστάσεις χορού και μουσικά δρώμενα. Το ελληνικό κοινό είναι πια εξοικειωμένο με τις πειραματικές καλλιτεχνικές αναζητήσεις. Άλλωστε τις τελευταίες δύο δεκαετίες δεν είναι λίγοι αυτοί που ταξιδεύουν στο εξωτερικό και έχουν την ευκαιρία να επισκεφτούν μεγάλα μουσεία, μπιενάλε και φεστιβάλ.

 -Πανδημία, κοινωνική αποστασιοποίηση, οικονομική κρίση, ακολουθούμενες από την έναρξη ενός πολέμου με άγνωστες προεκτάσεις. Η παγκόσμια εικαστική σκηνή, έχει επηρεασθεί και σε ποιο βαθμό;

-Η πανδημία επέφερε κοινωνική και πολιτιστική απομόνωση, αλλά την ίδια στιγμή πολλοί καλλιτέχνες εκμεταλλεύτηκαν τον εγκλεισμό και βρήκαν τον χρόνο να δουλέψουν απερίσπαστοι. Έτσι, μέσα σε αυτή τη δύσκολη περίοδο, γεννήθηκαν πολύ σημαντικά έργα. Ο πρόσφατος πόλεμος έχει ήδη πλήξει τις μεγάλες γκαλερί του εξωτερικού -τις λεγόμενες Blue-Chip galleries-, αφού μεταξύ των πελατών τους συγκαταλέγονται πολλοί Ρώσοι ολιγάρχες.

Όπως συνηθίζουν να λένε και οι στρατιωτικοί αναλυτές, είναι ακόμη νωρίς για να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι αυτές οι εξελίξεις προκαλούν αδιόρατες αλλαγές και παρενέργειες που θα εκδηλωθούν μακροπρόθεσμα. Ο ξεριζωμός των Ουκρανών καλλιτεχνών και η αυτοεξορία των Ρώσων συναδέλφων τους αναμένεται να προκαλέσουν ανακατατάξεις στο οικοσύστημα της ευρωπαϊκής τέχνης.

 -Θα ξεχωρίζατε κάποια ή κάποιες από τις εκθέσεις που έχετε επιμεληθεί μέχρι σήμερα και για ποιους λόγους; Έχετε «ζηλέψει» για κάποια έκθεση που θα θέλατε να την έχετε πραγματοποιήσει εσείς;

-Θα ξεχώριζα το «Ρεμπέτικο», γιατί ήταν η πιο απαιτητική έκθεση και η πιο φιλόδοξη. Θα ήθελα πολύ να είχα επιμεληθεί τον «Μονόδρομο» (2011), την 3η Μπιενάλε της Αθήνας. Επίσης, μου είχε κάνει μεγάλη εντύπωση η ομαδική έκθεση «Retrace Your Steps: Remember Tomorrow», που επιμελήθηκε ο Hans Ulrich Obrist στο Sir John Soane’s Museum το 1999. Και έχω ζηλέψει τις εκθέσεις του Axel Vervoordt στο Palazzo Fortuny, στη Βενετία. Παρακολουθώ με μεγάλο ενδιαφέρον το επιμελητικό έργο του Georges Didi-Huberman.

Επίσης, μου άρεσε ιδιαίτερα η έκθεση «The French Spirit: Countercultures 1969-1989», που επιμελήθηκαν οι Guillaume Désanges και François Piron στο La Maison Rouge, στο Παρίσι, το 2017.

 -Η ιδιότητα του επιμελητή, τουλάχιστον στο εξωτερικό θεωρείται απαραίτητη στους χώρους τέχνης, μικρότερους και μεγαλύτερους. Ισχύει το ίδιο και στην Ελλάδα; Υπάρχουν διαφοροποιήσεις;

-Όπως στο εξωτερικό, έτσι και στην Ελλάδα οι επιμελητές πληθαίνουν όλο και περισσότερο. Συναντάς πια βιογραφικά με εντυπωσιακές σπουδές στη μουσειολογία και στην επιμέλεια εκθέσεων. Οι νεότεροι και πλέον ταλαντούχοι προτιμούν να δουλεύουν ανεξάρτητα, ιδρύοντας τον δικό τους χώρο τέχνης. Κάποιοι πηγαινοέρχονται στο εξωτερικό ή μένουν μόνιμα εκεί, καθώς εδώ ασφυκτιούν. Εξάλλου δεν υπάρχουν και τόσα πολλά μουσεία, ιδρύματα ή οργανισμοί ώστε να τους απορροφήσουν. Οι θέσεις εργασίας είναι ελάχιστες. Πώς μπορείς να αποκτήσεις επιμελητική εμπειρία σε έναν χώρο που δεν έχει τις απαραίτητες υποδομές και δεν σου προσφέρει σταθερή εργασία; Πώς μπορείς να επιβιώσεις και να καινοτομήσεις σε ένα περιβάλλον που δεν ευνοεί τους πειραματισμούς; Αυτή είναι η πρόκληση για τους επιμελητές που εργάζονται στην Ελλάδα.

 -Είναι εμφανές, στην μέχρι τώρα δουλειά σας, η επιθυμία της επικοινωνίας του έργου με τον θεατή και η μεταφορά αυτής της σύνδεσης και στο δημόσιο χώρο. Πόσο θα άλλαζε η καθημερινότητα μας, αν τα έργα τέχνης συνυπήρχαν με το αστικό τοπίο;

-Νομίζω πως ένα καλό παράδειγμα για να κατανοήσουμε τη δύναμη και την επίδραση αυτής της συνύπαρξης είναι ο διαμορφωμένος χώρος γύρω από την Ακρόπολη και τον λόφο Φιλοπάππου. Κάθε φορά που περπατάω σε αυτά τα λιθόστρωτα μονοπάτια που σχεδίασε με απαράμιλλη ευαισθησία ο Δημήτρης Πικιώνης, νιώθω ήρεμος και ευτυχισμένος.

 -Είμαι σίγουρη πως έχετε ήδη κάνει τα πλάνα σας, για τα επόμενα σχέδιά σας. Θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας κάποια από αυτά;

-Αυτή την περίοδο δουλεύω ταυτόχρονα πολλές εκθέσεις. Μία από αυτές είναι η έκθεση με το εικαστικό έργο του cult συγγραφέα Πάνου Κουτρουμπούση (1936-2019). Θα εγκαινιαστεί στο Πολιτιστικό Κέντρο «Μελίνα» στις αρχές Μαΐου. Τον ίδιο μήνα θα ανοίξουν άλλες τρεις εκθέσεις: της Ντόρας Οικονόμου στο φουαγιέ του Ολύμπια, του Γιάννη Θεοδωρόπουλου στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων και της Δανάης Στράτου στο Κέντρο Τεχνών. Επίσης, τον Μάιο θα επιμεληθώ και τρεις εκθέσεις εκτός ΟΠΑΝΔΑ: την ατομική της Κατερίνας Μπότσαρη στο PS: στο Μεταξουργείο, την ατομική του Βασίλη Γεροδήμου στο Potential Project στα Εξάρχεια και την έκθεση των Αποφοίτων 2019-2021 της ΑΣΚΤ στον εκθεσιακό χώρο «Νίκος Κεσσανλής». Θα είναι ένας γεμάτος μήνας…