Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος*
Η κατάσταση της παγκοσμιοποίησης επηρεάζει καταλυτικά και μεταποιητικά βασικούς τομείς του λαϊκού πολιτισμού και γενικά την πολιτιστική κληρονομιά ενός τόπου. Στο σύγχρονο πεδίο, υπάρχει εν εξελίξει μια αναπόφευκτη πάλη και σύγκρουση του “τοπικού” με το “παγκόσμιο”.
Άραγε ποια η σχέση και ποιος είναι ο κοινός τόπος της αισθητικής διαδραστικότητας και της άκρατης χρήσης των τεχνολογικών μεθόδων επικοινωνίας, προώθησης και επιβολής των σύγχρονων αποκρυσταλλώσεων, με την δημιουργικότητα, που πηγάζει από τη λαϊκή συνείδηση και συνθέτει το φάσμα του λαϊκού πολιτισμού, προσδίδοντας χαρακτήρα και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στους πολίτες;
Η λαϊκή δημιουργικότητα έχοντας φορέα της την παραδοσιακή βιωμένη γνώση, μπολιάζεται από το “αφελές” βλέμμα του καλλιτέχνη που εκφράζεται αυθόρμητα και ανεπιτήδευτα. Ο καλλιτέχνης αυτός μέχρι το πρόσφατο παρελθόν είχε κίνητρο του την έκφραση του κόσμου του, ώστε να προξενήσει αισθητική συγκίνηση στον συνάνθρωπο, ο οποίος αναγνώριζε σε αυτές τις ρίζες τα βιώματα του.
Μία πολύ σύντομη αναφορά στον νεοελληνικό λαϊκό πολιτισμό και την ποικιλομορφία του είναι διαφωτιστική και ενδεικτική για τους ιστορικούς και κοινωνικούς παράγοντες που τον διαμόρφωσαν.
Ήδη από τον 18ο αιώνα η άνθιση της «λαϊκής» τέχνης είναι εμφανής. Η επιθυμητή σύνδεση του παρόντος με το ένδοξο παρελθόν είχε βασική προϋπόθεση την καλλιτεχνική ανάπτυξη.
Η ανάπτυξη αυτή με την αυθόρμητη ποιητική διάθεση των δημιουργών φέρνει καλλιτεχνική άνοδο. Κάτι που βέβαια υποστηρίζεται από την οικονομική και πνευματική ανάπτυξη που επικρατούσε, ιδιαίτερα στον επτανησιακό χώρο, ο οποίος αν και κατέχεται και διοικείται από ευρωπαϊκές δυνάμεις, ήδη από τον 16ο αιώνα, είναι δέκτης, φορέας και εκφραστής των ιδεών του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής και του διαφωτισμού.
Παράλληλα ανθεί στο γενικό ελλαδικό χώρο και κατεξοχήν στα νησιά μια αξιόλογη παραδοσιακή τέχνη. Ξυλόγλυπτα εκκλησιών, κρήνες, ακρόπρωρα, κεραμικά, υφαντά, κεντήματα, τάπητες και άλλα δημιουργήματα πολλών ανωνύμων, αλλά και κάποιων επωνύμων.
Το 1829 ο Κων/νος Παπαδημητρίου από τα Άγραφα, απαθανάτισε τον αγωνιστή της επανάστασης Γεώργιο Καραΐσκάκη σε μικρό επιζωγραφισμένο ξυλόγλυπτο. Παράλληλα τα μαρμαρογλυφεία της Τήνου, παρήγαγαν ιδιότυπα διακοσμημένες ταφόπλακες και αρχιτεκτονικά εξαρτήματα. Η ύπαρξη στην Αθήνα του εργαστηρίου «Ερμογλυφείον», μέχρι την ίδρυση του Σχολείου των Τεχνών το 1837 εκφράζει σε μεγάλο βαθμό το μέλημα πολλών καλλιτεχνών για αναβίωση και προσέγγιση των προτύπων με τους τρόπους της σύγχρονης ζωής.
Η λαϊκή συνείδηση διαποτίζει την εικαστική έκφραση σημαντικά, τόσο την ζωγραφική όσο και την λιθογραφία. Αν και σήμερα τα δημιουργήματα αυτά κατατάσσονται στο φαινόμενο της τέχνης των «περιθωρίων» είναι πολύτιμα πρότυπα ταύτισης συνείδησης και έκφρασης, βιώματος και απεικόνισης. Χωρίς βέβαια να λείπει σε ποικίλες περιπτώσεις το επίπλαστο, το «κίτς» και το «ιμιτασιόν».
Στον 20ο αιώνα εκτιμήθηκαν επάξια οι μεταβυζαντινοί λαϊκοί εικονογράφοι και τοιχογράφοι, η διακοσμητική ζωγραφική του 18ου αιώνα στα Αμπελάκια, στη Βέροια, στη Σιάτιστα, στο Πήλιο κ.α. Κορύφωση του λαϊκότροπου πάζλ οι εικονογραφήσεις μαχών του Παναγιώτη Ζωγράφου και αργότερα τα ελληνοκεντρικά έργα του Θεόφιλου.
Όμως από τα μέσα του 20ου αιώνα η αλλοτρίωση της υπαίθρου, η ισοπέδωση από τον μοντέρνο τρόπο ζωής ηθών και εθίμων, η απομυθοποίηση της παράδοσης και η επικράτηση διεθνώς της σύγχρονης τέχνης έθεσε πράγματι σε ένα ειδυλλιακό περιθώριο την λαϊκή τέχνη που συνέχισε να αναπαράγεται από μικροαστούς καλλιτέχνες.
Ήδη με τον προσανατολισμό πολλών στην εμπορική της αξιοποίηση έχασε σε σημαντικό βαθμό την αυθεντικότητα ακολουθώντας την στείρα κατεύθυνση της επανάληψης και όχι της εξελικτικής συνέχειας.
Ευνόητα η διαμορφωμένη συνείδηση σαν διαδικασία σύναψης του παρελθόντος και του παρόντος δημιουργεί μηχανισμούς αντίστασης ενάντια στη λήθη με το να διατηρεί και να συντηρεί ζωντανά σύμβολα, τελετουργίες, εθιμικές συμπεριφορές.
Σε ποιο βαθμό άραγε έχει συντελεστεί το νέο αίτημα για τον μετασχηματισμό της υπάρχουσας συνείδησης στη σύγχρονη κοινωνία;
Ο λαϊκός πολιτισμός στην εποχή μας, σε όλες του τις εκφάνσεις, (οικήματα, τοπικές φορεσιές, υφαντική, κεντητική, αργυροχοΐα, χρυσοχοΐα, μεταλλοτεχνία, ζωγραφική αντικειμένων, λιθογλυπτική, αγγειοπλαστική, νηματοβαφές, εργαλεία, χορός, τραγούδι, εστίαση, κ.α.) τείνει να αποσυνδεθεί από την αβίαστη γένεση του στα πλαίσια των τοπικών κυρίως κοινωνιών. Σαν αντικείμενο γνώσης μελετάται, ταξινομείται και γίνεται “αξιοθέατο” σε ειδικούς χώρους, λαογραφικά μουσεία, εθνολογικά ινστιτούτα και ιδρύματα.
Βέβαια δεν τον αποκλείουν από το συναλλακτικό παιγνίδι, αφού όλα μπορούν να γίνουν είδη προς κατανάλωση και να έχουν λόγο ύπαρξης όταν αποδίδουν οικονομικά. Εδώ είναι καθοριστική η θέση της γενικής πολιτιστικής πολιτικής, αλλά και οι θέσεις ομάδων πίεσης, καλλιτεχνών και φορέων όσον αφορά την υποστήριξη του.
Πολλοί τομείς της παραδοσιακής έκφρασης μπορούν να κινήσουν το επιχειρηματικό ενδιαφέρον και με κατάλληλη καινοτόμα προσέγγιση να φθάσουν στην διαδικασία παραγωγής-πιθανόν και μεγάλης. Αναφέρω ενδεικτικά την περιοχή της κατασκευής χρηστικών προϊόντων εσωτερικού χώρου, της ένδυσης-μόδα, της διατροφής, του design, της διακόσμησης εσωτερικού και εξωτερικού.
Με τον τρόπο αυτό ενθαρρύνονται επιχειρήσεις του ανάλογου κλάδου να επενδύσουν στο σχεδιασμό του εγχειρήματος που μπορεί να είναι διακρατικής εμβέλειας και που είναι ένα δυνατό στρατηγικό μέσο ανταγωνιστικότητας με την παραγωγή νέων προϊόντων.
Διαπιστώνεται συμπερασματικά ότι η πολιτιστική ανάπτυξη στα όρια του παγκόσμιου “χωριού” συντελείται με κοινούς παρονομαστές και κώδικες. Βασίζεται στη χρήση μοντέλων που έχουν δομηθεί από τα media της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας προς ευρεία κατανάλωση.
Οι βιωματικές έννοιες του έθνους, της μητρικής γλώσσας και των συναφών διαλέκτων, της τοπικής-παραδοσιακής αισθητικής σαν έκφρασης των βαθύτερων βιωμάτων και της λαϊκής συνείδησης, της συστηματικής σκέψης, της επιλεγμένης γνώσης και άλλες συναφείς διαδικασίες που συνθέτουν την πνευματική καλλιέργεια, έχουν παραχωρήσει την πρωτοκαθεδρία σε μια κοινή και χωρίς στεγανά επικοινωνιακή πρόσληψη πληροφοριών.
Σε αυτόν τον κίνδυνο που ελλοχεύει και επαυξάνεται από την διεθνή οικονομική κρίση και τα απειλητικά συγκοινωνούντα δοχεία των αδιεξόδων της, η εξατομικευμένη αλλά κύρια η συλλογική αντίδραση θα δώσει τις δύσκολες πλέον αλλά αρμονικές αισθητικές επιλύσεις.
*Ο Κώστας Ευαγγελάτος είναι Ζωγράφος, Λογοτέχνης, Θεωρητικός της τέχνης.
Ακολουθήστε μας στα social media:
Facebook: https://www.facebook.com/rtvs
Instagram: https://www.instagram.com/rtvs/