Γράφει ο Σωτήρης Χάιδας
Ο Εμπεδοκλής έζησε τον 5ο αιώνα π.Χ και η ευρυμάθειά του, ο πλουραλισμός στη χρήση της γλώσσας του και η καθολικότητα του νου του, τον ανήγαγαν σε εμπροσθοφυλακή της αρχαίας ελληνικής προσωκρατικής φιλοσοφίας. Ωστόσο, θα έλεγε κανείς ότι δεν είναι και το απαύγασμα της ταπεινοφροσύνης (θεωρούσε τον εαυτό του θεϊκή φιγούρα), καθότι οι αριστοκρατικές του καταβολές σφυρηλατήσαν μια επηρμένη συμπεριφορά που δεν ξεθύμαινε για χάρη της μετριοφροσύνης, κάτι που ούτως ή άλλως και ο ίδιος δεν επιδίωκε. Η γενέτειρά του ήταν ο Ακράγαντας της Σικελίας, προερχόταν από εύπορη και επιφανή οικογένεια που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πολιτική κονίστρα, με παππού ολυμπιονίκη και πατέρα να κατέχει εξέχουσα θέση και κύρος στον τόπο. Η φήμη του Εμπεδοκλή λέγεται ότι εκτοξεύθηκε από την ιδιότητά του ως γιατρού σώζοντας μια άλλη σικελική πόλη, τον Σελινούντα, από λοιμό, αλλά και με την πάρεργη ενάσχολησή του, την άσκηση «μαγικών» πρακτικών που τον έκαναν πολυθρύλητο, κάτι που έδινε τροφή στην μεγαλαυχία του έτι περαιτέρω (δεν δίσταζε κάθε φορά να καυχιέται πόσο σημαντικός είναι, πόσο ανάγκη τον έχουν οι συνάνθρωποί του που τον επευφημούν και τον παρακαλάνε να τους σώσει), πλην όμως, δεν τον καθόριζε ουδόλως ως φιλόσοφο.
Δεν μιλάμε για έναν άνθρωπο φαντασιόκοπο αλλά αντιθέτως για έναν πολυπρισματικό φιλόσοφο, επαΐοντα ρήτορα, διαπρεπή ιατρό-θεραπευτή, ένθερμο δημοκράτη, μεγαλοφυή ποιητή, που διείσδυσε στην πολιτική σκηνή και ασχολήθηκε και με την φυσιολογία. Του αποδίδεται ως παρακαταθήκη η ίδρυση της ιταλικής ιατρικής σχολής στην Σικελία, με γνώμονα και διδακτική πυξίδα τα τέσσερα στοιχεία που είχε προσδιορίσει ως αρχή όλων των πραγμάτων, δηλαδή το νερό, τη φωτιά, τον αέρα και τη γη, με καίρια σημασία την διατήρηση της ισορροπίας τους για να επιτευχθεί η υγεία και η ίαση της όποιας ασθένειας. Οποιάδηποτε ανισορροπία σε αυτά τα τέσσερα νευραλγικά στοιχεία ήταν η γενεσιουργός αιτία των ασθενειών. Μαθήτευσε στον Παρμενίδη και στους πυθαγόρειους, πράγμα που τεκμαίρεται χρονικά καθώς και από το γεγονός ότι ήταν χορτοφάγος και πίστευε στην μετεμψύχωση, ενώ οι επιρροές του από τον πρώτο -τον οποίο είχε σε ιδιαίτερη υπόληψη- είναι έκδηλη. Έγραφε σε στίχους (εξάμετρο), όντας ο τελευταίος προσωκρατικός που διατύπωνε με αυτόν τον τρόπο τις σκέψεις του (σαφώς επηρεασμένος σε αυτή του την προτίμηση από τον Όμηρο και τον Ησίοδο), και ήταν εκείνος που μας μύησε στην τετραπλήν αρχή ή αλλιώς την αρχή των ριζωμάτων (τα τέσσερα στοιχεία της φύσης).
Ανήκε στην σχολή σκέψης της απριορικής φιλοσοφικής θεωρίας, όπως και ο Πλάτωνας, ότι δηλαδή η γνώση βρίσκεται στην «ψυχή» μας, υπάρχουν εγγενώς ήδη όλα αυτά που χρειαζόμαστε για να αποκτήσουμε την γνώση μας και μέσω της ορθολογικής προσέγγισης και τον ορθό λόγο ως οδοδείκτη, θα μπορέσουμε να εξορύξουμε αυτή την αλήθεια που προϋπάρχει μέσα μας ώστε να αντιληφθούμε τον κόσμο για να ανακαλύψουμε την αλήθεια. Στον αντίποδα, υπάρχει η αποστεριόρι σχολή σκέψης που θεωρεί ότι η γνώση αποκτάται εμπειρικά μόνο μέσα από τα αισθητηριακά μας εργαλεία και εγγράφεται στο «λευκό χαρτί» που φέρουμε ως άνθρωποι.
Τα εκ των ων ουκ άνευ στοιχεία της φύσης ήταν για αυτόν άφθαρτα, αιώνια και αναλλοίωτα και μέσα από τις μίξεις και προσμίξεις τους, μαζί με τις δύο κινητήριες δυνάμεις του κόσμου που είναι η Φιλία και η Έχθρα και με τις μεταξύ τους διακυμάνσεις να επενεργούν σε αυτά τα στοιχεία, διαμορφώνουν τον κόσμο. Οι δύο αυτές «μανιχαϊστικές» δυνάμεις παίρνουν τα ηνία εναλλάξ και όταν αυτές είναι αμφότερες αδρανείς, τότε τα τέσσερα ριζώματα βρίσκονται σε πλέρια αρμονία μεταξύ τους, πράγμα που σημαίνει ότι εκείνη την στιγμή το σύμπαν είναι και αυτό σε αδράνεια (ηρεμία). Παρά ταύτα, αυτή η ιδέα του αδρανούς σύμπαντος δεν παραμένει για πολύ σε αυτή την κατάσταση, με τις δύο θεμελιώδεις δυνάμεις να βρίσκονται σε μια συνεχή σύγκρουση στην οποία όταν προηγείται η φιλία δημιουργείται πολυπλοκότητα και όταν δυναμώνει η έχθρα το σύμπαν ρέπει προς το χάος. Με αυτή την επάλληλη μεταστοιχείωση των πραγμάτων και την αιώνια αυτή διελκυνστίνδα ο κόσμος βρίσκεται σε έναν αέναο κύκλο, μια αεικίνητη σφαίρα, όπου το τέλος και η αρχή ταυτίζονται, είναι ένα.
Είναι αξιοσημείωτο πάντως ότι σε αυτήν του τη θεωρία, εμφωλεύει και ένας πρόδρομος, μια εμβρυακή μορφή της θεωρίας της εξέλιξης του Δαρβίνου. Υπέρ αυτού του ισχυρισμού συνηγορεί το γεγονός ότι ο Εμπεδοκλής είπε ότι οι συνδυασμοί των εν λόγω δυνάμεων παράγουν τυχαιότητες και αυτές ενίοτε εμφανίζονται ως περίεργα, παράξενα, ερμαφρόδιτα και αλλόκοτα πλάσματα που εξαφανίζονται όμως πολύ σύντομα και μόνο αυτά που μπορούν να προσαρμοστούν στις συνθήκες επιβιώνουν και εν συνεχεία αναπαράγονται.
Σύσσωμη η αρχαία διανόηση συνέθεσε μια πνευματική χοάνη από μια ομάδα ανθρώπων με εγκυκλοπαιδικά μυαλά και διάχυτη διεπιστημονικότητα, που πρώτα απ’όλα και πάνω απ’όλα ήσαν φιλόσοφοι και όλα τα υπόλοιπα έπονταν αυτής της ιδιότητας. Η φιλοσοφία αποτελεί την μητέρα των επιστημών και το λυκαυγές της επιστήμης και της ανθρώπινης ανάγκης για μελέτη και ορθολογική εξήγηση του κόσμου, με τον Εμπεδοκλή τον Ακραγαντινό να μην αποτελεί εξαίρεση σε αυτήν την ιδιοφυή «κομπανία» φιλοσόφων.
