Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος, Ζωγράφος, Λογοτέχνης, Θεωρητικός της Τέχνης

Φωβισμός / Fauvisme‎ ονομάστηκε το καλλιτεχνικό ρεύμα της μετα-ιμπρεσιονιστικής τέχνης στη Γαλλία. Άκμασε χρονικά την περίοδο 1905-1908. Αν και είχε μικρή διάρκεια σαν πρωτοποριακό κίνημα του μοντερνισμού, θεωρείται πολύ σημαντικό για τις αισθητικές αλλαγές και εντάσεις του, σε σχέση με την φόρμα και το χρώμα, οι οποίες είχαν σημαντικό αντίκτυπο στην εξέλιξη της τέχνης του 20ού αιώνα. Οι χρωματικές του ανακατατάξεις του επηρέασαν πανευρωπαϊκά ακόμη και σήμερα ανάλογους προβληματισμούς σύγχρονων εικαστικών καλλιτεχνών.

Η έννοια φωβισμός προέρχεται από τη γαλλική λέξη «fauve» που σημαίνει άγριο θηρίο-αγρίμι. Αντίθετα με τον κυβισμό, θεωρήθηκε οργανωμένο κίνημα με σαφώς περιορισμένους και καθορισμένους στόχους και άνθισε με αυτοσχεδιαστικό, παρορμητικό τρόπο και κάπως συγκυριακά. Ο φωβισμός βασίστηκε στο αξίωμα ότι «η αναπαραστατική ακρίβεια δεν είναι η αλήθεια» και ότι «η ουσιαστική αλήθεια είναι εκείνη που κάνει το ίδιο το σχέδιο», ενώ η επιλογή των χρωμάτων έρχεται στο μυαλό του ζωγράφου πηγάζοντας από την παρατήρηση, το συναίσθημα και την ίδια την φύση της κάθε εμπειρίας.

Το ρεύμα του φωβισμού ταρακούνισε την κυριαρχία του ντιβιζιονισμού, με τον εφαρμοσμένο διαιρετισμό του χρώματος, βάζοντας μεγάλες χρωματικές κηλίδες σε επιφάνειες. Τους φωβιστές αποτέλεσε μια ομάδα Γάλλων ζωγράφων, μαθητών του Γκυστάβ Μορώ στην Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού. Ανάμεσα τους ο Ανρί Ματίς, ο οποίος αναδείχθηκε ως ο πατέρας του φωβισμού, ο Αλμπέρ Μαρκέ, ο Ανρί Μανγκέν, ο Σάρλ Καμουάν, ο Ζύλ Φλαντρέν και ο Ζώρζ Ρουώ, ο μοναχικός, ιδιότυπος εξπρεσιονιστής. Αργότερα συνεργάστηκαν και συμμετείχαν στις εκθέσεις ο Ραούλ Ντυφύ, ο Κις βαν Ντόνγκεν, ο Ζαν Μέτσινγκερ και ο Λε Φωκονιέ.

Ο φωβισμός βασίστηκε στο αξίωμα ότι «η αναπαραστατική ακρίβεια δεν είναι η αλήθεια» και ότι «η ουσιαστική αλήθεια είναι εκείνη που κάνει το ίδιο το σχέδιο»

Προσχώρησαν επίσης φιλικά ο Αντρέ Ντεραίν και ο Μωρίς ντε Βλαμένκ, για τους οποίους ανέφερε ο Ματίς: «Η ζωγραφική τους δεν με ξάφνιασε γιατί ήταν συγγενής με τις δικές μου μελέτες. Οπωσδήποτε συγκινήθηκα που διαπίστωσα ότι αυτοί οι νέοι καλλιτέχνες είχαν κάποιες πεποιθήσεις για την τέχνη παρόμοιες με τις δικές μου». Το 1907 συνδέθηκε με την ομάδα και ο Ζώρζ Μπρακ, ο οποίος καθιερώθηκε ως κεντρική φυσιογνωμία του κινήματος του κυβισμού. Αξιοσημείωτη είναι η «φωβ» περίοδος του Πάμπλο Πικάσο, περί το 1906, που μεταβαίνει τεχνοτροπικά σε πιο στέρεα και δυναμικά συνθετικά πεδία.

Ο κύριος εμπνευστής της φωβιστικής τεχνοτροπίας, ο Ανρύ Ματίς, μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της μοντέρνας τέχνης που θεωρήθηκε ιδρυτής του  κινήματος του φωβισμού έχει δηλώσει στις σημειώσεις του, ότι η ονομασία «fauve” δεν έγινε ποτέ αποδεκτή από τους φωβιστές ζωγράφους. Την θεωρούσαν απλή ετικέτα που δόθηκε από τους κριτικούς. Ο τεχνοκρίτης Louis Vauxcelles εφεύρε τη λέξη σε μια από τις πρώτες εκθέσεις  των φωβιστών στο Salon D’ Automne, βλέποντας στη σάλα τα έργα των Derain, Manguin, Marquet, ο οποίος στο κέντρο της σάλας είχε εκθέσει ένα αναγεννησιακά ιταλίζον παιδικό μπούστο και αναφώνησε: «Δείτε, ο Ντονατέλλο ανάμεσα στα «αγρίμια». Παρουσιάστηκαν, πάντα με επίκεντρο τα έργα του Ματίς, συνολικά τρεις χαρακτηριστικές εκθέσεις από την ομάδα των φωβιστών.

Ο Ματίς φιλοτέχνησε τους πρώτους του πίνακες επηρεασμένος από τα έργα των Σεζάν, Γκωγκέν, Βαν Γκογκ, αλλά και από την παραδοσιακή ιαπωνική τέχνη. Η μεθοδολογία του περιλαμβάνει, σύμφωνα με τον ίδιο, αρχικά την ανεξάρτητη επεξεργασία επιμέρους στοιχείων του πίνακα και στο τελικό μόνο στάδιο την ανάμιξη τους για την παραγωγή της τελικής σύνθεσης.

Η τεχνοτροπία του Ματίς είναι αυτή που χαρακτηρίζει το κίνημα των φωβιστών. Η θεματολογία του ήταν διανθισμένη συνήθως με έντονα, φωτεινά χρώματα και αποτελείται κυρίως από προσωπογραφίες, εσωτερικούς χώρους και θέματα με νεκρές φύσεις. Η πρώτη ομαδική έκθεση στην οποία συμμετείχε πραγματοποιήθηκε το 1901, ενώ η πρώτη ατομική του έκθεση πραγματοποιήθηκε το 1904. Ουσιαστικά ενσάρκωσε με τα έργα του τις φωβιστικές πεποιθήσεις του μέχρι το 1908.

Έκτοτε το κίνημα των φωβιστών, του οποίου υπήρξε η ηγετική μορφή, έχασε την πρώτη αίγλη του Ο μετασχηματισμός των οπτικών μορφών συνέχισε με ποικίλες εκφραστικές τάσεις από περίπλοκες διατυπώσεις προσωπικοτήτων που ήταν ανοικτές σε άπειρα ερεθίσματα. Σε αρκετές περιπτώσεις οι νέοι προσανατολισμοί προέκυψαν μέσα από ομάδες καλλιτεχνών, ιδιαίτερα των Γερμανών εξπρεσιονιστών, που είχαν υπόψιν τα διδάγματα του φωβισμού. Η μεγάλη έκθεση «le fauvism» το 1999-2000 στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στο Παρίσι ήταν ενδεικτική.

Φωβισμός: Mια καθαρή ζωγραφική που αποτελούσε δημιουργικό αυτοσκοπό

Ο φωβισμός αντιπροσώπευε την ζωηρή και δυναμική έκρηξη μιας τέχνης συνώνυμης με τη νεότητα, από καλλιτέχνες παθιασμένους για τον κόσμο και πρόθυμους να μεταφέρουν στον καμβά ένα ισχυρό φορτίο αισθήσεων, που οπτικοποιούσαν με το χρώμα. Μέσα στη φρεσκάδα των συλλήψεων τους, στην τολμηρή διάθεση που υπερβαίνει όλες τις προηγούμενες εμπειρίες, κυριαρχούσε η δύναμη της ρήξης για την ανανέωση της εικαστικής μορφής. Χρώματα, έντονα περιγράμματα δομούν τις συνθέσεις έτσι, ώστε η μορφή να μην είναι το ζητούμενο, αλλά διαυγής σύνθεση και η παράσταση να αναδύεται σαν χρωματική πανδαισία.

Τα έργα που ανήκουν στο ρεύμα του φωβισμού χαρακτηρίζονται γενικά από έντονα χρώματα, συχνά σκοτεινές συνθετικές εστίες με έντονες αντιθέσεις και αδρές γραμμές διαγραφής προσώπων, τοπίων και αντικειμένων, πολλές φορές ελαφρά παραμορφωμένες. Όλοι οι καλλιτέχνες που ακολούθησαν το ρεύμα, μέσα στη διάσπαρτη ποικιλομορφία των προσωπικών περιπτώσεων, κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα ιδίωμα, αυτόνομο και νέο, για να πετύχουν τους στόχους τους.

Χάρη στους φωβιστές, που θεωρούσαν ήδη ξεπερασμένο τον ιμπρεσιονισμό, με τις σπουδαίες επιτεύξεις και τις φευγαλέες εντυπώσεις του, παρόλο που τότε και αυτός ακόμα αντιμετωπιζόταν με δυσπιστία, αμηχανία και σκεπτικισμό, από κοινό και κριτικούς, εμφανίστηκε μια καθαρή ζωγραφική που αποτελούσε δημιουργικό αυτοσκοπό. Μια ζωγραφική παράφορη, μέσα την ευτυχία της ενσυνείδητης ύπαρξής της κι υποκειμενική μόνο, όχι στους επιστημονικούς, αλλά στους ενστικτώδεις νόμους της αρμονίας των χρωμάτων. Αυτών των χρωμάτων που βρίσκει και βάζει ο καλλιτέχνης σε αποχρώσεις που ταιριάζουν συμβολικά με τα αισθήματα του.