Γράφει ο Νικόλαος Χ. Αντωνίου – Βρυξέλλες, Απρίλιος 2025
Η έκθεση Όταν Βλέπουμε Εμάς (ή ‘Οταν μας βλέπουμε!) είναι μια δυναμική, πανοραμική και συμπεριληπτική συλλογή που συγκεντρώνει 150 έργα από 120 καλλιτέχνες από την αφρικανική ήπειρο και τη μεγάλη διασπορά της από το 1920 ώς τις μέρες μας. Επιμελημένη από την Koyo Kouoh, Διευθύντρια και κύρια Επιμελήτρια του Zeitz MOCAA και την Tandzani Dhlakama από το ίδιο μουσείο σύγχρονης τέχνης στο Κέιπ Τάουν, η έκθεση αποτελεί ένα αποκαλυπτικό ταξίδι μέσα από 100 χρόνια μαύρης αναπαραστατικής ζωγραφικής.
Η έκθεση παρουσιάστηκε πρώτα στο Zeitz MOCAA (Ν. Αφρική), μετά στο Kunstmuseum της Βασιλείας (Ελβετία) και τώρα στο Bozar στις Βρυξέλλες (Βέλγιο). Αυτή η σημαντική έκθεση επανα-διεκδικεί έναν αφηγηματικό χώρο παρουσιάζοντας τη μαύρη ζωή στην πλήρη της πολυπλοκότητα—την καθημερινότητα, την οικειότητα, τη πνευματικότητα, τη νίκη, τον αισθησιασμό και τη χαρά.
“Η αφρικανική κουλτούρα έχει συχνά οριστεί από άλλους με τόσους λάθος τρόπους. Δεν πιστεύω ότι χρειάζεται να ξοδεύουμε χρόνο για να διορθώσουμε αυτές τις αφηγήσεις. Πρέπει να εγγράψουμε άλλες προοπτικές.” (Συνέντευξη της Κoyo Kouoh, New York Times, 2023)
Ο τίτλος της έκθεσης είναι μια άμεση απάντηση στη συγκινητική μίνι σειρά του Ava DuVernay, When They See Us του Netflix (2019), που αναπαριστά ένα εμβληματικό επεισόδιο του αμερικανικού ρατσισμού, μετακινώντας το βλέμμα από την εξωτερική κρίση στην εσωτερική επιβεβαίωση. Αντικαθιστώντας το “αυτοί” με το “εμείς”, η έκθεση αγκαλιάζει την αυτό-αναπαράσταση και επιμένει στο δικαίωμα των μαύρων καλλιτεχνών να ορίζουν οι ίδιοι τις πραγματικότητές και τις αναπαραστάσεις τους.
Δεν πρόκειται απλώς για μια διόρθωση—είναι μια εκ νέου δήλωση οπτικής, μνήμης, τοποθέτησης και υπερηφάνειας.
Δομημένη σε έξι (6) θεματικές ενότητες — Η Καθημερινότητα, Χαρά και Ευθυμία, Ανάπαυση, Αισθησιασμός, Πνευματικότητα και Θρίαμβος και Χειραφέτηση — η έκθεση προσφέρει μια λεπτομερή εικόνα της μαύρης ύπαρξης. Κάθε κεφάλαιο αποδομεί μονοδιάστατα στερεότυπα και τα αντικαθιστά με αυθεντικές, πολυδιάστατες απεικονίσεις των μαύρων ατόμων και κοινοτήτων.
Η Καθημερινότητα παρουσιάζει τρυφερές, προσωπικές στιγμές: παιδιά που παίζουν, οικογένειες σε δραστηριότητες, καθημερινοί ρυθμοί όπως το πλέξιμο μαλλιών ή η συλλογή νερού. Πίνακες όπως το Gisting in the Kitchen της Joy Labinjo και το Boy with a Toy Plane του Aaron Douglas, όπως και οι πίνακες του αγαπημένου μου Moke αναδεικνύουν την ομορφιά και την αξιοπρέπεια της ρουτίνας, την χαρά της κοινότητας και τις μοιρασιάς της ζωής. Τα έργα στην ενότητα αυτή επιβεβαιώνουν ότι η μαύρη ζωή δεν χαρακτηρίζεται μόνο από αντίσταση, αλλά και από παρουσία, φροντίδα, μοιρασιά και ανήκειν.
Η Χαρά και Ευθυμία ξεχειλίζουν από μουσική, χορό και γιορτή/εορτασμό. Εδώ η ζωή ξεδιπλώνεται χρωματικά και κινητικά—το Jazz Rhapsody του Romare Bearden και το The Birthday Party της Esiri Erheriene-Essi αποτυπώνουν κοινές στιγμές ευφορίας. Αυτές οι σκηνές είναι απελευθερωτικές και βαθιά πολιτικές στην επιμονή τους ότι η μαύρη χαρά έχει σημασία ή την ίδια σημασία ανεξαρτήτου χρώματος και εθνικότητας.
«Θέλω να δείξω την καθημερινότητα», λέει η Esiri Erheriene-Essi, μία από τις επιλεγμένες καλλιτέχνες, «όχι τη μάχη, τα βάσανα ή το αποικιακό τραύμα. Θέλω να δείξω τι σημαίνει να ζεις σε αυτήν την εποχή, που αποκαλύπτει πλήρως το μαύρο βλέμμα». Για το Birthday Party, ξεκίνησε με μια φωτογραφία του Steve Biko, του Νοτιοαφρικανού ακτιβιστή πολιτικών δικαιωμάτων. Ωστόσο, για λίγο, ξεφεύγει από την πολιτική. Στην εικόνα, ο Μπίκο περιβάλλεται από φίλους, γιορτάζοντας τα γενέθλια της ανιψιάς του. Η χαρούμενη περίσταση είναι εμφανής, με όλους να διασκεδάζουν. Ο Μπίκο κρατά μια τούρτα γενεθλίων με λίγα αναμμένα κεριά. Μια παρέα φίλων είναι παρούσα και η ευτυχία τους είναι εμφανής. «Με εντυπωσίασε η χαρά στο πρόσωπό του και η φαινομενική άνεση του στην παρέα των φίλων του. Εμπνεύστηκα να αποτυπώσω αυτή τη στιγμή σε έναν πίνακα».
Η Ανάπαυση προσφέρει στιγμές ηρεμίας και οικειότητας. Από το An Evening in Mazowe της Kudzanai-Violet Hwami έως το Surveying the Family Seat της Toyin Ojih Odutola, βλέπουμε στιγμές στοχασμού, μοναξιάς, ίσως και σιωπηλής αντίστασης; Αυτές οι απεικονίσεις αμφισβητούν την υπερβολική έμφαση των μαύρων σωμάτων, επιτρέποντάς τους απλά να υπάρχουν.
Ο Αισθησιασμός επαναπροσδιορίζει το μαύρο σώμα πέρα από τις αποικιοκρατικές και εξωτικοποιημένες απεικονίσεις. Τα τολμηρά γυμνά της Mickalene Thomas γιορτάζουν τη μαύρη, κουήρ θηλυκότητα με λαμπερές υφές και αδιαπραγμάτευτο αισθησιασμό. Οι Sahara Longe και Roméo Mivekannin εξερευνούν την επιθυμία, την τρυφερότητα και την σωματική αυτονομία με ευαισθησία. Το Reclining Nude with Lemon εκπέμπει αισθησιασμό, αυτοπεποίθηση και τη σιγουριά του ανθρώπινου σώματος σαν ένας μεταμοντέρνας Gaugin.
Η Πνευματικότητα αγκαλιάζει την «τριπλή κληρονομιά» των ιθαγενών, ισλαμικών και χριστιανικών επιρροών, όπως περιγράφηκε από τον Κενυατοαμερικανό συγγραφέα Ali Mazrui. Έργα όπως το Genesis Creation του Jacob Lawrence και το The Dumb Oracle του Michael Armitage ξυπνούν την προγονική μνήμη, τα τελετουργικά και τον μεταφυσικό θαυμασμό—υπενθυμίζοντας πως η μαύρη ταυτότητα είναι έμφυτα πνευματική. Όπως λένε οι επιμελητές της έκθεσης, δεν νοείται μαύρη ζωή και τέχνη χωρίς πνευματικότητα.
“Μπορεί έκθεση να είναι κάτι ‘το νέο’ για τη δυτική ματιά, αλλά όχι για τον υπόλοιπο κόσμο” Tandazani Dhlakama, Επιμελήτρια
Ο Θρίαμβος και Χειραφέτηση τιμά την ανθεκτικότητα και την επιτυχία παρά την ιστορική – και συνεχιζόμενη – καταπίεση. Από το Obama Revolution του Chéri Chérin μέχρι το Portrait of a Sudanese Gentleman του Ibrahim El-Salahi, τα έργα αυτά φωτίζουν πολιτιστικές και πολιτικές μορφές ενδυνάμωσης, και το κεφάλαιο αντηχεί με υπερηφάνεια για την κληρονομιά και την μεταμόρφωση. Όπως σημειώνει η Koyo, στόχος δεν είναι να διορθώσουμε τις αποικιοκρατικές αφηγήσεις, αλλά να χαράξουμε καινούριες: αυτοπροσδιορισμένες, πολυδιάστατες, ρεαλιστικές και με παγκόσμια απήχηση.
Για πολλούς καλλιτέχνες και θεατές, η έκθεση είναι προσωπική, για άλλους τουριστική και εξωτική, για άλλους πρωτόγνωρη. Νέοι καλλιτέχνες όπως ο Collyns Charts και η Victoria Okoka W’ekanga είδαν μέσα στα έργα τους αντανάκλαση της δικής τους ταυτότητας, των οικογενειών και των ονείρων τους. Το Constant III της Sungi Mlengeya, για παράδειγμα, προκάλεσε βαθιά ενδοσκόπηση σχετικά με την αδελφική σχέση και τη μαύρη γυναικεία ταυτότητα. Ενώ, το The Card Game του Jacob Lawrence προσέφερε στον Charts τόσο αισθητική έμπνευση όσο και συναισθηματική αναγνώριση.
Όταν Βλέπουμε Εμάς δεν είναι απλώς μια έκθεση — είναι μια επιβεβαίωση. Μια οπτική συμφωνία κοινών και προσωπικών αληθειών της mαύρης ύπαρξης. Μια απαραίτητη, χαρούμενη αντίσταση και διασκεδαστική επανάσταση. Μια επανα-διεκδίκηση του αφηγήματος. Και πάνω απ’ όλα, μια πρόσκληση να δούμε και να μας δουν, με ανοιχτά μάτια και ανοιχτά μυαλά. Σαν συλλέκτης σύγχρονης Αφρικανικής τέχνης την λάτρεψα την έκθεση, την βρήκα έξυπνη, εμβληματική, παιχνιδιάρικη και πολιτικοποιημένη αλλά με ένα σιωπηρό και ανεπαίσθητο τρόπο. Θα την ξαναδώ.
Info έκθεσης
‘Focus on When We See Us’
Η έκθεση θα διαρκέσει ως τις 10 Αυγούστου 2025 στο BOZAR στις Βρυξέλλες
Περισσότερες πληροφορίες και πηγές:
https://www.bruzz.be/en/select/expo/100-years-black-joy-bozar-exhibition-pays-justice-our-humanity-2025-02-05
https://www.bozar.be/en/calendar/when-we-see-us
https://kunstmuseumbasel.ch/en/exhibitions/2024/when-we-see-us
https://www.bozar.be/en/watch-read-listen/podcast-when-we-see-us
