Γράφει η Μαρία Τριγώνη
Ο Οθέλλος αποτελεί την ομώνυμη ιστορία ενός έγχρωμου αξιωματικού, που παντρεύεται τη Δυσδαιμόνα δίχως την σύμφωνη γνώμη του πατέρα της, ο οποίος μόλις πληροφορείται για τον γάμο αυτό καταφεύγει στο δικαστήριο κατηγορώντας τον Οθέλλο για μαγεία. Κατά την διάρκεια της επίθεσης των Τούρκων στο νησί της Κύπρου, ο Οθέλλος καλείται να μεταβεί εκεί από την Βενετία με την συνοδεία του, συμπεριλαμβανομένου και της γυναίκας του.
Ο Ιάγος είναι ένας στρατιώτης που επιθυμεί να λάβει ανώτερη θέση, όμως τελικά την καταλαμβάνει ο Κάσιος, έτσι με αρωγό τον Ροδρίγο που είναι ερωτευμένος χωρίς ανταπόκριση με τη Δυσδαιμόνα, θέτει σε εφαρμογή ένα σχέδιο με σκοπό να πείσει τον Οθέλλο πως ο Κάσσιος και η Δυσδαιμόνα διατηρούν παράνομη ερωτική σχέση, ενώ του παρουσιάζει το μαντήλι της ως απόδειξη της απιστίας της.
Η ζήλεια αρχίζει σταδιακά να διαβρώνει το μυαλό του Οθέλλου, ο οποίος τελικά σκοτώνει την Δυσδαιμόνα, ενώ μετά την αποκάλυψη της αθωότητας της αυτοκτονεί και ο Ιάγος φυλακίζεται.
Η ζήλεια αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι και στο έργο Κυμβελίνος, όπου η κόρη του ομώνυμου βασιλιά, Ιμογένη αψηφώντας τις εντολές του που την ήθελαν να παντρευτεί τον γιο της δεύτερης συζύγου του, Κλοτέν, νυμφεύεται με τον ταπεινής καταγωγής Ποστούμιο, ο οποίος εξορίζεται στην Ιταλία ως τιμωρία.
Εκεί συναντιέται με τον Ιάκιμο, ο οποίος διακηρύσσει την ακόλαστη φύση των γυναικών με τον Ποστούμιο σίγουρο για την αρετή της Ιμογένης να στοιχηματίζει μαζί του για την πίστη της. Ο Ιάκιμος καταφέρνει να βρεθεί κοντά της στη βασιλική αυλή, κλέβει το βραχιόλι της και το παρουσιάζει στον Ποστούμιο ως ένα ψεύτικο αποδεικτικό μοιχείας. Ο Ποστούμιος τυφλωμένος απ΄ το αίσθημα της ζήλειας ζητάει άπτον υπηρέτη του να την δολοφονήσει, η Ιμογένη όμως σώζεται και μεταμφιεσμένη σε άντρα συναντιέται με τους δύο χαμένους γιούς του βασιλιά. Στην τελευταία σκηνή και ύστερα απ΄ τη μάχη μεταξύ Βρετανίας και Ρώμης, η αλήθεια αποκαθίσταται και το ζευγάρι βρίσκεται και πάλι μαζί.
Στο χειμωνιάτικο παραμύθι ο παράγοντας ζήλεια κάνει και πάλι την εμφάνιση του με τον Λεόντιο βασιλιά της Σικελίας να ζηλεύει θανάσιμα το φιλοξενούμενο του Πολυξένιο ο οποίος δέχτηκε να καθυστερήσει την αναχώρηση του προς το βασίλειο του, ύστερα από προτροπή της συζύγου του Λεόντιου, Ερμιόνης. Ο Λεόντιος ζητάει απ’ τον Καμίλλιο να δηλητηριάσει τον Πολυξένιο, εκείνος όμως πεπεισμένος για την αθωότητα του διαφεύγει μαζί του στη Βοημία. Ο Λέοντιος φυλακίζει τη γυναίκα του ενώ το παιδί που γεννάει εκείνη στη φυλακή το θεωρεί νόθο και διατάζει την απομάκρυνση του με τον υπηρέτη που το αναλαμβάνει να πεθαίνει και το μωρό να σώζεται από ένα διερχόμενο βοσκό.
Η γυναίκα θεωρούταν ιδιοκτησία, πάνω στην οποία οικοδομούταν η αντρική τιμή και η κοινωνική ευταξία
Η Ερμιόνη οδηγείται σε δίκη οπού μαθαίνει πως ο πρωτότοκος γιος της είναι νεκρός και καταρρέει. Μετά από δεκαέξι χρόνια και ενώ η Ερμιόνη και η κόρη του βασιλιά πιστεύονται νεκρές, ο γιος του Πολυξένιου μαζί με την αρραβωνιαστικιά του αναζητούν άσυλο στο βασίλειο του Λεόντιου. Εκεί αποκαλύπτεται ότι η φτωχής καταγωγής κοπέλα είναι η χαμένη κόρη του Βασιλιά, ενώ η Ερμιονή εμφανίζεται ζωντανή παρά την πολύχρονη απουσία της.
Η ζήλεια είναι το συνδετικό στοιχείο των τριών ηρώων, η οποία καταλήγει να έχει ολέθρια αποτελέσματα για τις ζωές όλων. Το άγχος για μια ενδεχόμενη ερωτική προδοσία, κατακλύζει τα έργα της περιόδου αυτής και έχει συνδεθεί από μελετητές με το φαινόμενο της πατριαρχικής τάξης των πραγμάτων.
Στην δραματουργία του Σαίξπηρ το στοιχείο της ζήλειας φαίνεται να συνδυάζει το αίτιο με το αποτέλεσμα
Το γυναικείο σώμα κατέχει κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση της αντρικής ταυτότητας, αφού στο πεδίο της μάχης η τιμή του άνδρα θεωρούταν εφάμιλλη με την γενναιότητα του, εν καιρώ ειρήνης όμως βασίζονταν στη δύναμη που κατείχε μέσα στο ίδιο του το σπίτι. Για τον λόγο αυτό έπρεπε να εξασφαλιστεί η κυριαρχία του στα θηλυκά μέλη της οικογένειας.
Ως εκ τούτου η γυναίκα θεωρούταν ιδιοκτησία, πάνω στην οποία οικοδομούταν η αντρική τιμή και η κοινωνική ευταξία. Επίσης ο φόβος της απιστίας συνδεόταν άμεσα και με την άσκηση της εξουσίας, αφού πίστευαν ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων θα αμφισβητούσε την ικανότητα ενός άντρα να κυβερνήσει αν δεν μπορούσε καν να εξασφαλίσει την τήρηση των γαμήλιων όρκων εκ μέρους της ίδιας του της γυναίκας.
Στην δραματουργία του Σαίξπηρ το στοιχείο της ζήλειας φαίνεται να συνδυάζει το αίτιο με το αποτέλεσμα, αποτελεί δηλαδή ένα εσωτερικό γνώρισμα του κάθε ανθρώπου το όποιο πυροδοτείται δοθείσας αφορμής χωρίς να προεξοφλεί την ύπαρξη κάποιου αδιάσειστου αποδεικτικού στοιχείου.
Στις περιπτώσεις του Οθέλλου και του Ποστούμιου σε αντίθεση με αυτήν του Λεοντίου, του οποίου οι φόβοι ήταν είτε αποκυήματα της φαντασίας του, είτε λόγω προσωπικής διαστρέβλωσης της πραγματικότητας, εφαλτήριο αποτελούν οι συκοφαντίες που λαμβάνουν από τον κοινωνικό περίγυρο τους.
Παρόλα αυτά η χειραγώγηση τους πραγματοποιήθηκε, με τη χρήση μέσων που περνούσαν ήδη στη σκέψη τους και απλά αποτέλεσε ένα κίνητρο ώστε να εκφράσουν αυτό που φοβόντουσαν περισσότερο, δηλαδή οι γυναίκες τους να συνευρεθούν ερωτικά με άλλους άντρες.
Όσο η ερωτική ζήλεια αυξάνεται, αλλάζει βαθμιαία η μορφή της και καταφέρνει να αλλοιώσει το μυαλό του ανθρώπου που υποφέρει απ’ αυτήν. Σε όλα τα έργα είναι εμφανής η διαδικασία κατά την οποία οι χαρακτήρες παρουσιάζουν την εξέλιξη του συναισθήματος αυτού, αφού στο καθένα απ΄ αυτά φτάνει ένα σημείο οπού ο πρωταγωνιστής θεωρεί ότι γνωρίζει με αδιάσειστη πίστη ότι η γυναίκα του τον έχει προδώσει ερωτικά.
Από εκείνο το σημείο και μέχρι την εξίσου δυναμική αποκάλυψη της αθωότητας της συζύγου, η βεβαιότητα της απιστίας του μεταβάλλει τη ζωή. Στον Οθέλλο το σημείο αυτό αργεί να έρθει, αφού έπρεπε να επιτευχθεί η σταδιακή παγίδευση του από τον Ιάγο, όπως και του Ποστούμιου από τον Ιάκιμο.
Ο Λεόντιος από την άλλη ξαφνιάζει το κοινό όταν τον καταβάλλει μια ξαφνική μανία απ’ την πρώτη κιόλας πράξη, αφού παρερμηνεύει χειρονομίες που ανταλλάσσονται μεταξύ της συζύγου και του φίλου του και καταλήγει με σιγουριά στην απιστία της Ερμιόνης. Οι ήρωες μάλιστα επιλέγουν να αυτοτιμωρηθούν δημιουργώντας με το μυαλό τους ακριβή σενάρια με την απιστία της γυναίκας τους.
Την εποχή στην οποία ζούσε ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ η ζήλεια παρουσιαζόταν ως ένα απτά χαρακτηριστικά του χολερικού τύπου. Οι χολερικοί άνθρωποι ήταν αυτοί που μοιάζουν ανίκανοι να ελέγξουν τα αισθήματα που τους διακατέχουν με κυριότερο αυτό της οργής, με αποτέλεσμα να καταφεύγουν στη βία και να επιζητούν να πάρουν εκδίκηση. Οι σύζυγοι οι οποίοι παρασύρονται απ΄ το αίσθημα της εμμονικής ζήλειας κατηγοριοποιούνται στα ηλικιακά πλαίσια των είκοσι πέντε με πενήντα ετών.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Γεωργοπούλου Ξένια, “Ζητήματα φύλου, στο θέατρο του Σαίξπηρ και της Αναγέννησης“, Εκδόσεις Παπαζήση
Κοττ Γιαν, “Σαίξπηρ, Ο σύγχρονος μας“, Εκδόσεις Ηριδανός.
Ιδιαίτερη μνεία στην κ. Ιωάννα Παπαγεωργίου επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών.
