Ρεπορτάζ-Συνέντευξη: Ζέτα Τζιώτη 

Την Παρασκευή 11 Οκτωβρίου, μια από τις πιο ιστορικές ενώσεις για την ανάδειξη της σύγχρονης τέχνης στην Ελλάδα, η AICA Hellas, πραγματοποιεί στο Καπνεργοστάσιο, στο πλαίσιο των Platforms Projects 2024 ημερίδα με τίτλο: “Με το βλέμμα στην ιστορία και στο μέλλον”, με αντικείμενο την ανάδειξη του έργου που πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία της τα 75 χρόνια από τη δημιουργία της.  

Φέτος, τo Platforms Project 2024 θα παρουσιαστεί στο ιστορικό κτίριο του Καπνεργοστάσιου  και την διεύθυνση του πρότζεκτ έχει η Άρτεμις Ποταμιάνου και ο Μιχάλης Αργυρού.  

Αξίζει να σημειώσουμε ότι  Εταιρεία των Ελλήνων Κριτικών Τέχνης AICA Hellas δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του Οδυσσέα Ελύτη, του Μαρίνου Καλλιγά, του Μανόλη Χατζηδάκη, του Τώνη Σπητέρη, του Δημήτρη Ευαγγελίδη και με την αρχική συνεργασία του Ευάγγελου Παπανούτσου, του Χρήστου Καρούζου, του Παναγιώτη Μιχελή, του Γιώργου Μουρέλου, του Μανόλη Ανδρόνικου, του Δημήτρη Φατούρου, του Παντελή Πρεβελάκη, του Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου.  

Το σωματείο είναι η επίσημη ελληνική αντιπροσωπεία στην Διεθνή AICA, υπαγόμενη στην Ουνέσκο και συγκεντρώνει 50 περίπου εθνικές αντιπροσωπείες. 

Εμείς στο Artviews είχαμε την τιμή να συνομιλήσουμε με τον κύριο Εμμανουήλ Μαυρομμάτη, Ομότιμο καθηγητή του ΑΠΘ και Πρόεδρο της  AICA Ελλάς. 

-Κύριε Μαυρομμάτη, πώς αποφασίσατε στην AICA Ελλάς να συμμετάσχετε στις Platforms Projects 2024;  

-Κάποια στιγμή, πριν από ένα χρόνο περίπου, η Άρτεμις Ποταμιάνου που ήταν πρόεδρος της AICA Hellas και εγώ ταμίας, υπολόγισε πώς το 2024 η AICA Hellas όπως είναι και η πιο γνωστή ονομασία του σωματείου μας, θα έκλεινε τα 75 χρόνια της και θα ήταν ιστορικά λογικό να τα γιορτάσουμε.  

Μου ζήτησε να ψάξω και να ξαναφέρω μπροστά ότι μπορούσα από την ιστορία της. Ο ίδιος με την AICA έχω μια μακριά ζωή. Ξεκίνησε από το Παρίσι, τη δεκαετία 1960, όταν σπούδαζα Κοινωνιολογία (και αργότερα Αρχαιολογία και Ιστορία τέχνης στη Σορβόννη) και όπου για να κατορθώσω να μείνω και να σπουδάσω, εργάστηκα ως διαπιστευμένος ανταποκριτής του Βήματος στη Γαλλία, περίπου για μια δεκαετία.  

-Έχετε εργασθεί και στο «Βήμα»; 

-Ναι. Το Βήμα με βοήθησε πάρα-πολύ (ήταν ο Λέων Καραπαναγιώτης τότε διευθυντής σύνταξης) -η δημοσιογραφία είναι το μεγάλο σχολείο. Μαθαίνεις να μη ξεκινάς από τη θεωρία, αλλά από τα πράγματα τα ίδια, να τα καταγράφεις και να ξεκοκκαλίζεις εκείνο που ακριβώς βλέπεις -και να ελέγχεις τη φλυαρία σου -να μετράς τις λέξεις. Μαθαίνεις να αναλύεις αρχίζοντας από τα καθαυτά γεγονότα τα ίδια. 

-Η δημοσιογραφική σας εμπειρία και οι σπουδές σας στη Γαλλία, σάς οδήγησαν κατά κάποιο τρόπο στην ενασχόλησή σας με την AICA… 

-Στο Βήμα δημοσίευσα περίπου 120 άρθρα για τη σύγχρονη τότε ευρωπαϊκή και αμερικανική τέχνη της εποχής και για τους πιο σημαντικούς μέχρι σήμερα, αλλά παραμερισμένους ακόμα και τώρα,Έλληνες εικαστικούς της Γαλλίας. Ετοιμάζω με τα κείμενα αυτά ένα βιβλίο.  

Τότε, το 1972,  ο  Pierre Restany, o Otto Hahn και ο Georges Boudaille, πήραν την πρωτοβουλία να αναλάβουν την εγγραφή μου στη γαλλική AICA όπου και έμεινα σ’ αυτήν μέχρι την οριστική μου επιστροφή στην Ελλάδα, στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, στη Σχολή Καλών Τεχνών της οποίας είμαι από τους πέντε πρώτους που τη λειτουργήσαμε. Τότε μεταγράφηκα στο ελληνικό τμήμα της AICA.  

Η AICA HELLAS ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ 75 ΧΡΟΝΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΑΣ ΣΤΟ PLATFORM PROJECTS 2024

-Με ποια δομή οργανώσατε την ημερίδα σας “Με το βλέμμα στην ιστορία και στο μέλλον”;  

-Στην Ημερίδα που δημιουργήσαμε και της οποίας οργάνωσα την πρώτη ενότητα, θα έπρεπε λογικά να καλύπτονται τρεις ανάγκες.  

Η μία είναι τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα που επισημαίνουν την κοινωνική λειτουργία της AICA στον ελληνικό χώρο αυτά τα 75 χρόνια.  

Η άλλη, είναι η ανάδειξη των πρωταγωνιστών της κριτικής της τέχνης τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια -όσων κριτικών της  τέχνης ζουν ακόμα- και που επέβαλλαν με το συστηματικό τους και αναλυτικό τους λόγο ένας πρότυπο κριτικής προσέγγισης που θα κατέγραφε, πριν από κάθε τι,  τα χαρακτηριστικά του ίδιου του συγκεκριμένου έργου -αυτά που είναι «εκεί» και που εκεί διαπιστώνονται:  πριν δηλαδή η κριτική προσέγγιση να τα κατατάξει σε μια ήδη προϋποτιθέμενη σχεδόν, θεωρητική τους ερμηνεία.  

Διαφορετικά, η λέξη «τέχνη» είναι κενή, αν κάθε φορά που αναφέρεται δεν προσδιορίζεται σε τι αναφέρεται και για ποια χαρακτηριστικά μιλάμε -για ποια τέχνη μιλάμε. Το ίδιο το έργο ορίζει τι εννοεί ως τέχνη. Οι ιδιομορφίες  των τόπων, οι χρόνοι, οι γεωγραφίες, τα κλίματα, η διατροφή, οι χρήσεις και οι διαρρυθμίσεις των δημόσιων και των ιδιωτικών χώρων, οι συνήθειες ζωής, διαμορφώνουν και διαφορετικές μεταξύ τους εκφραστικές συμπεριφορές που διαβαθμίζονται ιστορικά από τις επικρατούσες κάθε φορά κυριαρχίες -εδαφικές, οικονομικές, πολιτιστικές- των μεν στους δε. Στην εποχή μας η καλλιτεχνική κυριαρχία αποδίδεται ως παγκοσμιοποίηση. 

Προσθέτω πώς η «ανάλυση» είναι μια έννοια της ιστορίας της λογικής και ότι καθαυτή  η λογική είναι η κατεξοχήν επιστήμη που διαμορφώθηκε στην Ελλάδα. Στην εποχή μας -και αυτό δεν είναι αρκετό, δεν είναι ολοκληρωμένο- συνηθίζεται την ανάλυση να αντικαθιστά η «περιγραφή», -η λογοτεχνική προσέγγιση των εικόνων. Είχα την ευκαιρία να έχω ζήσει στο Παρίσι την εποχή που ο Τώνης Σπητέρης, κυρίως τα παλαιότερα χρόνια της ζωής του, ως κατεξοχήν ποτισμένος από τη γαλλική παιδεία της εγκυκλοπαίδειας, ήταν ακριβής σε κάθε του λέξη για το γεγονός στο οποίο αναφερόταν, -αργότερα έγινε περιγραφικός και λογοτεχνικός.  

-Μιλήστε μας για τους ανθρώπους της Τέχνης, που συμβάλλουν σε αυτήν την ημερίδα;  

-Στις αρχές των χρόνων 1960 η κριτικός τέχνης  Έφη Φερεντίνου, στο περιοδικό Ζυγός, ανέλυε με σχολαστική ακρίβεια μία-μία ξεχωριστά τις εργασίες στις Πανελλήνιες εκθέσεις και ήταν η αναγνώριση της ειδικής τους κάθε φορά ταυτότητας.  

Θεωρώ σήμερα ότι τιμά αυτό το συνέδριο και εμένα προσωπικά για την αποδοχή της πρόσκλησης που της έκανα -η Έφη Ανδρεάδη την οποία θεωρώ ως τον κατεξοχήν πατριάρχη της ελληνικής κριτικής της τέχνης. Οι ιδέες της συνέπιπταν με το δόγμα της Αμερικανίδας κριτικού Rosalind Krauss των ίδιων χρόνων, να μη μιλούμε ποτέ για κάτι που συγκεκριμένα «εκεί», δεν μπορούμε να δείξουμε.   

Ήταν τα χρόνια 1960, η εποχή που οι εφημερίδες είχαν εξορισμού αφιερωμένη τη δεύτερη σελίδα στις τέχνες στην οποία οι κριτικοί τέχνης είχαν μόνιμη στήλη τη συγκεκριμένη πάντοτε  μέρα. Η Έφη Ανδρεάδη, κριτικός τέχνης του Βήματος κάπου τριάντα περίπου χρόνια, μέλος έκτοτε του Γνωμοδοτικού Συμβουλίου του Μεγάρου Μουσικής και επιμελήτρια εκθέσεων από το 1991, είχε το επιστημονικό πλεονέκτημα ότι ακριβώς έχοντας ζήσει και σπουδάσει στη Γαλλία και στην Αγγλία, συνέδεε την παρατήρηση  των εικαστικών γεγονότων στην Ελλάδα με την αντιπαραβολή τους ως προς το αντίστοιχο τότε διεθνές (τον μοντερνισμό του εικοστού αιώνα, τα νέα πεδία της ζωγραφικής), γεγονός που αποκόλλησε από την κριτική της  -και ήταν τόλμη τότε- την κυριαρχούσα ψευδαίσθηση μιας «ελληνικότητας» που ήταν στην πράξη ένα διεθνές παραποιημένο ως ελληνικό.  

Νεότεροι από την Έφη κριτικοί τέχνης όχι απλά έκαναν το αντίστοιχο, αλλά και το ενέτειναν δραστικά με επιμέλειες εκθέσεων, αποκολλώντας τον ελληνικό ορίζοντα από τον ταυτισμό του στην εμμονή της ελληνικότητας του μεσοπόλεμου. 

Η Μαρία Μαραγκού, η ιστορική κριτικός τέχνης της Ελευθεροτυπίας τώρα διευθύντρια του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης,  η Ελένη Βαροπούλου κριτικός θεάτρου και τέχνης, επίσης προερχόμενη από το Βήμα και τα Νέα, η Αθηνά Σχινά κριτικός τέχνης και συστηματική επιμελήτρια εκθέσεων στην ελληνική περιφέρεια, ο Ντένις Ζαχαρόπουλος με διεθνές κριτικό και επιμελητικό έργο, αντιπροσωπεύουν το πνεύμα της έρευνας σήμερα που δεν αναζητά απλά να εντοπίσει και να αναδείξει τις αξίες, την εφευρετικότητα, των Ελλήνων εικαστικών, αλλά και να αναλύει τους θεσμούς (τους κοινωνικούς, οικονομικούς, διοικητικούς, πολιτικούς) που συντήρησαν την παραμονή στο περιθώριο του διεθνούς εικαστικού περιβάλλοντος. 

Το ερώτημα είναι τι έγινε από τότε, από τα χρόνια 1960, αλλού και εδώ. Ο ίδιος προσωπικά, με πάρα-πολλά κείμενα, συνομιλίες, παρουσιάσεις, επιμέλειες θεματικών εκθέσεων, αναλύσεις εργασιών και συστηματικής παρακολούθησης του έργου εικαστικών, έζησα δύο εμπειρίες. Η μία ήταν η ζωή μου στη Γαλλία επί περίπου είκοσι χρόνια όπου αισθάνθηκα ελεύθερος από μια συμβατική και απληροφόρητη, κλειστή αντίληψη της τέχνης στην Ελλάδα και από την άλλη, το «άλλο» που ανακάλυψα γυρίζοντας στην Ελλάδα, είκοσι χρόνια μετά και διδάσκοντας σε σχολή καλών τεχνών.  

-Θα θέλατε να αναφερθείτε στο κομμάτι της ημερίδας, που έχετε αναλάβει να διοργανώσετε εσείς; Πώς προέκυψε;  

-Η ενότητα που ανέλαβα να οργανώσω σ’ αυτή την Ημερίδα, προέκυψε από την εμπειρία αυτής της μετακίνησης. Πρακτικά, την καθυστέρηση του ελληνικού περιβάλλοντος να αντιληφθεί τη νεοτερικότητα που όμως οι Έλληνες της διασποράς είχαν ήδη αξιοποιήσει, (αγνοημένοι από την Ελλάδα), ακολούθησε η διεθνής κρίση της νεοτερικότητας, την οποία αυτή κυρίως έζησαν οι Έλληνες εικαστικοί μετά το κενό στην Ελλάδα εκείνης της νεοτερικότητας που δεν έζησαν. Γι’ αυτό και έζησαν την μετα-νεοτερικότητα ως την κριτική απόρριψη της νεοτερικότητας και ως τον λόγο για τη μεταπήδηση απευθείας στο «μετά», χωρίς την εμπειρία του «πριν».  

Άλλοτε, θα σας μιλήσω για τις λάθος επιλογές –και το κυριότερο- για τις ιστορικές πλέον παραλείψεις που χαρακτηρίζουν (από την  έλλειψη σύμπτωσης μεταξύ των πραγματικών γεγονότων και του κενού της πρόσληψης τους στην Ελλάδα), κατά την κατάρτιση των συλλογών του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) όταν πρώτο-δημιουργήθηκε τις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα. Επίσης για το πώς αυτό το ασύμπτωτο των γεγονότων και της αργοπορημένης πρόσληψής τους έγινε κάποια στιγμή προβληματικό, ως προς τη διδασκαλία -και ως προς την επάρκεια της διδασκαλίας- στις σχολές καλών τεχνών.  

Οι ριζικές αλλαγές στο διεθνές εικαστικό περιβάλλον στον τομέα της υπερανάπτυξης των τεχνολογιών, έχουν καταστήσει κάπως ανεπίκαιρες σήμερα, ανώφελες τις αντιπαραθέσεις του μοντέρνου και του μεταμοντέρνου, του νεοτερικού και του μετά-νεοτερικού και το επόμενο μέρος της ενότητας που συντονίζω στην Ημερίδα αφορά ακριβώς αυτό το κεφάλαιο.  

Για παράδειγμα, η διαδικτυακή προσέγγιση της εικαστικής τέχνης, της οποίας η Φαίη Τζανετουλάκου αντιπροσωπεύει τη συστηματικά  οργανωμένη εύληπτη έκφραση για το αμέτοχο μέχρι τώρα κοινό στα εικαστικά, προκαλεί νέες θετικές δυνατότητες, αλλά που προϋποθέτουν και διαφορετική πλέον παιδεία ανάγνωσης. Η διαδικτυακή διήγηση δεν έχει τόπο γιατί είναι ροή, σε αντίθεση προς τον σταθερό τόπο του εντύπου. Διαμορφώνεται έτσι μια άλλη παιδεία για τον αναγνώστη που θα δημιουργήσει με το χρόνο άλλου τύπου προσλήψεις και αξιολογήσεις που δεν είμαστε ακόμα σε θέση ούτε να φανταστούμε.  

-Τι περιλαμβάνει η ενότητα που συντονίζετε;   

-Στην ενότητα που συντονίζω περιλαμβάνονται κριτικές συμπεριφορές με αφετηρία το σώμα ή μαθηματικές ή τεχνολογικές εκδοχές.   

Ο Κωνσταντίνος Πρώϊμος, επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας συνδυάζει την εικαστική κριτική της εικόνας με τη διάδραση και η Εύα Κέκου, δρ. ιστορικός τέχνης και επιμελήτρια εκθέσεων, αντιμετωπίζει την εικαστική έκφραση, όχι πια ως την αυθαίρετη ατομική επιλογή του ενός ή του άλλου τρόπου οργάνωσης, αλλά ως τη μαθηματική πιθανότητα ενός απέραντου αριθμού ισότιμων εκδοχών σχέσεων των εκάστοτε δεδομένων από τις οποίες ο καλλιτέχνης απλά, επιλέγει.   

Στην ίδια κατεύθυνση η ιστορικός τέχνης Άννα Χατζηγιαννάκη διηγείται την πιο προωθημένη σήμερα συνθήκη της τεχνολογίας επάνω στην οποία και εργάζεται. Είναι η στιγμή κατά την οποία η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης είναι σε θέση να διεκδικεί να συντάξει κριτικά κείμενα σε εικαστικές εικόνες. Στην εποχή μας, η ιστορία της κριτικής ανοίγεται σε παγκοσμιοτικές επιστημολογικές έρευνες που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε έστω και αν διαφωνούμε.  

-Συμπεριλαμβάνεται και κάποιο κεφάλαιο με τις κοινωνικές παρεμβάσεις της AICA στο ελληνικό εικαστικό περιβάλλον;  

-Το άλλο κεφάλαιο της ενότητας που διευθύνω, είναι σχετικό με τις κοινωνικές παρεμβάσεις της AICA στο ελληνικό εικαστικό περιβάλλον από τις οποίες η κολοσσιαία είναι εκείνη του διεθνούς Συνεδρίου της AICA στους Δελφούς το 1984 με πρωτοβουλία της Μελίνας Μερκούρη και με κύριο συντονιστή τη Γενική Γραμματέα του Υπουργείου Μαίρη Μιχαηλίδου. Ήταν από τα πιο διεθνή τότε γεγονότα στην Ελλάδα στον τομέα του πολιτισμού με την παρουσία 80 περίπου θεωρητικών της τέχνης από τα ξένα Τμήματα και για το οποίο η Μαίρη Μιχαηλίδου θα μιλήσει παρουσιάζοντας το φωτογραφικό της αρχείο.  

Τα άλλα σημαντικά κοινωνικά γεγονότα της AICA , δηλαδή οι θεματικές εκδόσεις της «Κριτική + Τέχνη» με τη συνεργασία μελών της της AICA και από τις οποίες η υπ’αριθ.8 κυκλοφορεί φέτος, παρουσιάζονται στην δεύτερη ενότητα από την ειδική γραμματέα της εταιρείας Χάρις Κανελλοπούλου, ιστορικό και κριτικό τέχνης και η παρουσίαση συνοδεύεται από εισηγήσεις των πανεπιστημιακών συγγραφέων της έκδοσης.  

-Έχετε εντάξει και τις επιμέλειες των εκθέσεων στην ημερίδα;   

-Αναμφισβήτητα.  Μια τρίτη ενότητα που διευθύνει η ταμίας της AICA Έφη Μιχάλαρου αφορά τις επιμέλειες και παρουσιάζει τις δύο επόμενες σημαντικές εκδηλώσεις της εταιρείας.  

Είναι η μοναδική στην Ελλάδα διοργάνωση «Αθήνα by Art” επί προεδρίας της AICA από την ‘Έφη Στρούζα, το 2005, με πρωτοβουλία του γλύπτη Κώστα Βαρώτσου ως Αντιδήμαρχου Πολιτισμού επί Δημαρχίας Ντόρας Μπακογιάννη με περίπου εξήντα εργασίας σύγχρονων εικαστικών στους δημόσιους χώρους της πόλης και ο θεσμός «Θεωρήματα» που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία μου, επί προεδρίας μου, το 2015.  

Για την Έφη Στρούζα θα μιλήσει ο Κώστας Βαρώτσος και για τις τρεις εκδηλώσεις «Θεωρήματα» θα μιλήσουν οι τρεις αντίστοιχοι επιμελητές. Για τα «Θεωρήματα 1/2018 (Εμμανουήλ Μαυρομμάτης), για τα «Θεωρήματα 2/2021» (Μπία Παπαδοπούλου) και για τα «Θεωρήματα 3/2023» (Έλλη Λεβεντάκη).   

-Τι ακριβώς είναι τα «Θεωρήματα»;  

-Τα «Θεωρήματα» είναι ο θεσμός της AICA που λειτουργεί ανεξάρτητα από οποιαδήποτε οικονομική οργάνωση της τέχνης, ως η δυνατότητα των μελών-επιμελητών να επιλέγουν τις εργασίες που θεωρούν σημαντικές είτε απορρίπτονται είτε όχι από τις οικονομικές διαχειρίσεις της τέχνης, με επιδότηση ασήμαντη από το Υπουργείο Πολιτισμού και χάρη στην προσωπική εργασία των μελών  του.  

-Ο επίλογος της ημερίδας. 

Η Ημερίδα τελειώνει με την παρουσίαση δύο σημαντικών επιμελητών : της Αθηνάς Σχινά, ιστορικού και κριτικού τέχνης, πρώην Καλλιτεχνικής Διευθύντριας του Μουσείου Νεοελληνικής Τέχνης του Δήμου Ρόδου και της Δρ Διονυσίας Γιακουμή, ιστορικού τέχνης, επιμελήτριας του Μουσείου Γ. Γουναρόπουλου 

Info  

Platforms Project 2024 στο Καπνεργοστάσιο
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΒΟΥΛΗΣ (ΠΡΩΗΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΚΑΠΝΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ)
Λένορμαν 218, Αθήνα 104 43 

Εγκαίνια έκθεσης: Πέμπτη 10 Οκτωβρίου 2024 και ώρα 18.00 – 22.30,  

Ώρες λειτουργίας: Πέμπτη 10 Οκτωβρίου, 18.00 – 22.30, Παρασκευή 11 Οκτωβρίου έως Κυριακή 13 Οκτωβρίου, 12.00 – 21.00,  

Είσοδος ελεύθερη με την επίδειξη δελτίου ταυτότητας,  

Ξεναγήσεις: Παρασκευή 11, Σάββατο 12 & Κυριακή 13 Οκτωβρίου 2024: 14:00, 15:00, 17:00, 19:00…