Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος,
Ζωγράφος, λογοτέχνης, θεωρητικός της τέχνης

Ο Κουρτ Σβίττερς / Herman Edward Karl Julius Switters, γεννήθηκε το 1887 στο Αννόβερο, Την διετία 1908-1909 παρακολούθησε μαθήματα στη σχολή τεχνών Kunstgewerbeschule του Αννόβερου. Συνέχισε τις σπουδές του στην Ακαδημία Τεχνών της Δρέσδης μέχρι το 1914 και δραστηριοποιήθηκε στο Βερολίνο. Τα πρώτα του έργα ήταν εμπνευσμένα από τον κυβισμό και τον εξπρεσιονισμό, ενώ το 1918 προσχώρησε στο κίνημα του ντανταϊσμού και δημιούργησε τα πρώτα έργα κολλάζ.

Η γνωριμία του τότε με τον Χάνς Άρπ υπήρξε καθοριστική, καθώς υπό την επίδρασή του εγκατέλειψε οριστικά τα καθιερωμένα αισθητικά πρότυπα και συνεργάστηκε ένθερμα και ευρηματικά με όλες τις ομάδες του γερμανικού ντανταϊσμού.  Αποτέλεσε αρχικά μέλος της ντανταϊστικής ομάδας του Βερολίνου, ωστόσο μετά από διαφωνίες την εγκατέλειψε και εγκαταστάθηκε στο Αννόβερο, ενώ ταξίδεψε και σε άλλες πόλεις συναντώντας καλλιτέχνες.

Το 1918 δημιουργήθηκε στο Αννόβερο με βασικό καλλιτέχνη τον Σβίττερς μια ντανταιστική ομάδα. Ο Σβίττερς  χρησιμοποίησε τότε ακόμη και το περιεχόμενο σταχτοδοχείου και του καλάθου των αχρήστων για τις συνθέσεις του. Με την σειρά αυτών των καινοτόμων έργων ο Σβίττερς απέβαλε εκ θεμελίων τόσο την ακαδημαϊκή του κατάρτιση στη ζωγραφική, όσο και το εικαστικό παρελθόν του, ως μέλος της γερμανικής εξπρεσιονιστικής πρωτοπορίας δηλώνοντας ότι έχει βρει ένα νέο τρόπο κατασκευής πινάκων και εικαστικών κατασκευών.

Οι ντανταϊστές με τα μανιφέστα τους θεωρούσαν υπεύθυνη την αστική τάξη για την κοινωνική καταπίεση και ειδικά τον πόλεμο και ήθελαν να την σκανδαλίσουν με κάθε μέσο. Επινόησαν λοιπόν την επαναχρησιμοποίηση των άχρηστων απορριμμάτων του καθημερινού αλλά και του βιομηχανικού περιβάλλοντος με το να φτιάχνουν έργα τέχνης από σκουπίδια, θα έλεγα μια προδρομική trash art. Ήθελαν να καταστρέψουν κάθε συμβατική καλλιτεχνική αντίληψη για να απελευθερωθεί η οπτική φαντασία των καλλιτεχνών με το πρόσταγμα «όλα ή τίποτα».

Από το 1923 και για εννιά χρόνια ο Σβίττερς ήταν ο εκδότης του περιοδικού «Merz». Τον ίδιο χρόνο ξεκίνησε την κατασκευή του έργου «Merzbau», ένα κολάζ σε τρεις διαστάσεις, με κάθε είδους αντικείμενα που συνέλεγε ο ίδιος, μεταξύ αυτών και προσωπικά αντικείμενα συναισθηματικής αξίας, που αναμφισβήτητα ήταν ένα έργο ζωής, σύλληψη όλων των δεδομένων της προσωπικής του αισθητικής. Έστησε να είδος αναθηματικού μνημείου φτιαγμένου από  τυχαία ευρήματα που τράβηξαν την προσοχή του, εισιτήρια, κομματιασμένες επιστολές, σπάγκους, πώματα μπουκαλιών, κουμπιά, κ.λ.π.  Αυτό το έργο βρισκόταν μια δεκαετία σε εξέλιξη. Το δημιούργησε από την αρχή τρεις φορές, αρχικά στο Ανόβερο, όπου καταστράφηκε κατά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Η σύνθεση αυτή υπάρχει μόνο σε φωτογραφία).

Συνεργάστηκε επίσης το 1924 με το Ρώσο κονστρουκτιβιστή και θεωρητικό Ελ Λισίτσκι που τον προσκάλεσε να γίνει σχεδιαστής και συνεκδότης του περιοδικού του. Συνεργασία που έγινε αφορμή για πρωτοποριακές προεκτάσεις σχεδιασμού στον έντυπο και αρχιτεκτονικό χώρο. Το 1937, όταν εκτέθηκαν στο Μόναχο έργα του στην έκθεση «Παρακμιακής Τέχνης»/«Entartete Kunst» του γερμανικού ναζιστικού καθεστώτος, κατέφυγε στη Νορβηγία, όπου ξεκίνησε να φτιάχνει εκ νέου το έργο «Merzbau», το οποίο κατά την διάρκεια αεροπορικής επιδρομής καταστράφηκε από φωτιά. Με την εισβολή των ναζιστικών δυνάμεων στη Νορβηγία, αναγκάστηκε εκ νέου να φύγει, αυτή την φορά στην Αγγλία. Μέχρι το 1945 έζησε στο Λονδίνο και αργότερα στο Άμπλσαϊντ, όπου με χρηματοδότηση του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης ξεκίνησε την δημιουργία του νέου «Merz», το οποίο έμεινε ημιτελές με τον θάνατό του σε ηλικία 61 χρόνων το 1948. Αυτό είναι το μοναδικό Merzbau (γνωστό και ως Merzbarn) που διασώθηκε.

Επιχειρώντας μια επισκόπηση στο σύνολο του καλλιτεχνικού του έργου του, στο οποίο διατήρησε κάποια απόσταση από τις εξτρεμιστικές, μηδενιστικές απόψεις περί τέχνης είναι εμφανές πως εμφύσησε μια νέα οπτική και επινοητική αισθητική. Καθοριστικό στοιχείο καινοτομίας στις συνθέσεις του ήταν η επικόλληση τυχαίων μεταλλικών, ξύλινων και άλλων αντικειμένων που έβρισκε. Ο Σβίττερς με βάση του την τυχαία συλλαβή «Merz», τμήμα της γερμανικής  λέξης «Commertz» ανάπτυξε την τεχνική του κολλάζ, με έργα ζωγραφικής, κολλάζ σε συνδυασμό με φωνητικούς και κειμενογραφικούς τεμαχισμούς και μαγνητοταινίες.

Ιδιαίτερη είναι η συνεισφορά του στην πειραματική, αφηρημένη ηχητική ποίηση των ντανταϊστών με το ποίημα «Ursonate». Η τεχνική του αυτή ήταν και η στιβαρή συνεισφορά του στον γερμανικό ντανταϊσμό. Διακρίνονται βέβαια στις συνθέσεις του αυτές τόσο η οπτική του κυβο-φουτουρισμού, όσο και τα χρωματικά πεδία της ζωγραφικής έκφρασης. Ο Σβίττερς με την τεχνική δομική συνάρτηση των αντικειμένων αντέδρασε με ένα είδος μελαγχολικού στοχασμού στην τεχνολογική μετατροπή της ζωγραφικής έχοντας όμως βαθιά μέσα του διατηρήσει την εξπρεσιονιστική καταγωγή του. Αυτή του η ενδόμυχη προσήλωση σε μια ιδιάζουσα αισθητική τον έφερε συχνά σε θεωρητικές συγκρούσεις με άλλους ντανταϊστές που επιθυμούσαν να ξεριζωθεί ολοκληρωτικά η παραδοσιακή εκφραστική τέχνη, που βασιζόταν σε κλασικούς κανόνες συνθετικής δομής.

Η αισθητική αμφισημία των έργων του Σβίττερς είναι και η αφορμή της ελκυστικής δύναμης και της απροσδόκητης γοητείας τους, αφού δεν αποποιείται την σημασία της αρμονικής δομής και αποσκοπεί στην δημιουργία μιας νέας τυπικής εκφραστικής διάταξης με διαφορετικά υλικά. Για τον Σβίττερς το έργο τέχνης είναι μόνο ένας τόπος όπου καταλήγουν και τοποθετούνται επάλληλα τα πλέον ανόμοια πράγματα. Πιστοποιούν αυτά τα αλλοπρόσαλλα στοιχεία την άρνηση σε κάθε τι που είναι ιστορία οποιουδήποτε σκοπού, βαθμού και ύπαρξης. Είναι μικρές, ασήμαντες και ακρωτηριασμένες μαρτυρίες άμορφου, θολού, καθημερινού χρονικού, υπομνήματα  και αποσπάσματα  μιας προσωπικής σύγχυσης. Όμως η τεχνική τους διευθέτηση στον πίνακα ή στο στήσιμο της κατασκευής τους στο χώρο γίνεται με ρυθμική συνθετική γεωμετρικότητα. Με την διαδικασία αυτή του Σβίττερς τα πράγματα που είχε πετάξει η κοινωνία ως άχρηστα επιτελούσαν πλέον ένα προορισμό. Τα αντικείμενα διαπλέκονται με κάποια οργανωμένη εκφραστική λειτουργία που οπτικοποιεί βιωματικά την ανακόλουθη ροή και την υπαρξιακή πλοκή, που αποκαλύπτει αισθητικά και απροκάλυπτα την όποια αγνοημένη ομορφιά τους.