Γράφει η Γεωργιάδου Ράνια,
Ψυχολόγος
Υπ. Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας

Εδώ και χρόνια «ζει ανάμεσά μας», αλλά οι πολλοί την σκεφτόμαστε μόνον όταν η νεροποντή «πνίγει τη Μάνδρα» ή όταν… φοράμε τη μια μέρα καλοκαιρινά και την επόμενη χειμωνιάτικα. Όμως, η κλιματική αλλαγή ευθύνεται για πολύ περισσότερα δεινά απ’ όσα της καταλογίζει η δική μας καθημερινότητα: Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες προκαλεί ήδη τον θάνατο σχεδόν 400.000 ανθρώπων κατ’ έτος και κοστίζει στον κόσμο περισσότερο από 1,2 τρισεκατομμύρια δολάρια, εξαφανίζοντας ποσοστό 1,6% ετησίως από το παγκόσμιο Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν.

Με τον όρο «κλιματική αλλαγή», γενικά, χαρακτηρίζονται οι αλλαγές στις μέσες τιμές και την μεταβλητότητα της θερμοκρασίας της γήινης επιφάνειας, των βροχοπτώσεων και των ανέμων, καθώς επίσης και τις συναφείς μεταβολές της γήινης ατμόσφαιρας, των ωκεανών, των ταμιευτήρων νερού, των οικοσυστημάτων και των έμβιων οργανισμών. Η σημερινή όμως παγκόσμια κλιματική αλλαγή, σε σχέση με ανάλογα φαινόμενα που έχουν εμφανισθεί στην ιστορία, έχει ένα μοναδικό χαρακτηριστικό: Από την συντριπτική πλειοψηφία των ειδικών, πιστεύεται ότι οφείλεται σε ανθρώπινες δραστηριότητες – και για τούτο ονομάζεται ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή.

Οι ψυχολογικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής δεν είναι καθόλου αμελητέες, καθώς οι υψηλές θερμοκρασίες που προκύπτουν από την κλιματική αλλαγή αυξάνουν την επιθετικότητα των ανθρώπων (όπως οικιακή βία  κακοποιήσεις και βιασμοί). Ήδη, στις ΗΠΑ έχει διαπιστωθεί ότι τα θύματα φυσικών καταστροφών βρίσκονται υπό την επίδραση αυξημένης  ανησυχίας, κατάθλιψης, μετατραυματικού στρες και αυτοκτονικές τάσεις: 25-50% του πληθυσμού που είναι εκτεθειμένοι σε ακραία καιρικά φαινόμενα κινδυνεύουν από δυσμενείς ψυχολογικές συνέπειες και μέχρι 54% των ενηλίκων και 45% των παιδιών υποφέρουν από κατάθλιψη μετά από μια φυσική καταστροφή.

Το 45% αυτών που επιβίωσαν από τον τυφώνα Κατρίνα απέκτησαν ανωμαλίες ψυχικής διάθεσης και 1 στους 6 ανέπτυξε μετατραυματικό στρες. Επίσης, οι αυτοκτονίες και οι αυτοκτονικές τάσεις υπερδιπλασιάστηκαν. Μετά από μια ξηρασία ρεκόρ στη δεκαετία του 80, ο αριθμός των αυτοκτονιών διπλασιάστηκε φτάνοντας τους 900, σε ελάχιστο χρονικό διάστημα.

Ιδιαίτερα σοβαρή είναι η κατάσταση για χώρες που εξαρτώνται από την αγροτική παραγωγή, διότι επηρεάζονται περισσότερο από την κλιματική αλλαγή: Σύμφωνα με σχετική μελέτη του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϋ, για κάθε μέρα που η θερμοκρασία ανεβαίνει κατά ένα βαθμό πάνω από τους 20 βαθμούς Κελσίου, στην Ινδία προκύπτουν κατά μέσο όρο 67 περισσότερες αυτοκτονίες για την ημέρα εκείνη. Ήδη, οι ερευνητές της συγκεκριμένης μελέτης βρήκαν ότι οι αριθμοί των αυτοκτονιών αγροτών διπλασιάστηκαν στην Ινδία από το 1980 και η υπερθέρμανση του πλανήτη ευθύνεται για σχεδόν 60.000 αυτοκτονίες αγροτών στην χώρα αυτή.

Η ψυχολογική επίδραση της κλιματικής αλλαγής

Αναλυτικότερα, οι επιδράσεις της κλιματικής αλλαγής πάνω στην ψυχοκοινωνική και διανοητική υγεία συνοψίζονται στις παρακάτω σοβαρές επιπτώσεις:

(1) Προσωπικές εμπειρίες ακραίων καιρικών φαινομένων συχνά οδηγούν σε προβλήματα ψυχολογικής και ψυχικής υγείας. Τέτοιες εξελίξεις περιλαμβάνουν οξείες και μετατραυματικές αγχογόνες ανωμαλίες. Επίσης εμφανίζονται άλλα προβλήματα σχετιζόμενα με το άγχος, όπως περίπλοκες καταστάσεις θλίψης, κατάθλιψης, ανησυχίας και ψυχοσωματικές ανωμαλίες, καθώς και υπερκατανάλωση αλκοόλ και ναρκωτικών και υψηλότερα ποσοστά αποπειρών αυτοκτονίας, αυξημένος κίνδυνος κακοποίησης ανηλίκων και αυξημένη ευπάθεια όσων έχουν επιβαρυμένο ιστορικό ψυχικών παθήσεων.

(2) Άγχος και συναισθηματικές επιπτώσεις προκαλούμενες από φυσικές και τεχνολογικές (ανθρωπογενείς) καταστροφές. Στη βιβλιογραφία αναφέρονται ότι αυτές αποτελούνται από διακεκριμένες φάσεις που χαρακτηρίζονται από συμπτώματα που μεταβάλλονται χρονικά και περιλαμβάνουν αισθήματα δυσπιστίας, συγκλονισμού, άρνησης ή θυμού, που εμφανίζονται αμέσως μετά το γεγονός, καθώς και αλτρουιστικά αισθήματα που συνδέονται με τη διάσωση ανθρώπων και περιουσιών.

Η ψυχολογική υποστήριξη και η έμπνευση αισιοδοξίας για το μέλλον έχουν τη δυνατότητα να αποτρέψουν την απογοήτευση, τις απαισιόδοξες σκέψεις και εικόνες και τον θυμό ως μακροχρόνιες επιπλοκές και συναισθηματικά πλήγματα μόλις καταστούν εμφανή. Η φάση αυτή της απογοήτευσης, που μπορεί να διαρκέσει από μήνες μέχρι χρόνια, κατά πάσαν βεβαιότητα συνδέεται με αυτογενή διέγερση άγχους και φυσικά και ψυχολογικά συμπτώματα, όπως πονοκέφαλοι, κόπωση, γαστρεντερικά συμπτώματα, μετατραυματικές αγχωτικές ανωμαλίες και καρδιακά συμπτώματα.

Τα σχετιζόμενα με το άγχος πλήγματα συνδέονται με πραγματικές ή υποθετικές περιβαλλοντικές απειλές και μπορεί να έχουν μεγάλη διάρκεια: Οι επί τόπου μελέτες του πυρηνικού ατυχήματος του Three Mile Island (ΗΠΑ) που έγιναν ενάμιση χρόνο μετά το αρχικό ατύχημα, διαπίστωσαν ότι τα άτομα που κατοικούσαν κοντά στο σημείο αυτό εμφάνισαν υψηλότερα επίπεδα νορεπινεφρίνης, καθώς κάποιες διαταραχές στην γνωστική ικανότητα σε σχέση με άτομα που κατοικούσαν κοντά σε ένα άλλο πυρηνικό εργοστάσιο, σε ένα θερμικό εργοστάσιο άνθρακα ή σε μια περιοχή όπου δεν υπήρχαν καθόλου ενεργειακοί σταθμοί.  Οι έμμεσες επιπτώσεις που οφείλονται στη διακοπή της υποστήριξης από την κοινότητα ή την κοινωνία μπορεί να διαρκέσουν από μερικά χρόνια μέχρι μερικές δεκαετίες.

(3) Αυξάνεται διαρκώς η παθολογική «περιβαλλοντική ανησυχία», δηλαδή η έμμονη και συχνά καταστροφική ανησυχία για θέματα πρακτικά ασήμαντα. Με κλινικούς όρους, ανησυχία είναι μια προσανατολισμένη στο μέλλον διάθεση που σχετίζεται με μια αίσθηση γεγονότων που εξελίσσονται με τρόπο απρόβλεπτο και ανεξέλεγκτο. Συνοδεύεται τόσο από φυσιολογική υπερδιέγερση και από κάποιες γνωστικές ανταποκρίσεις που περιλαμβάνουν επιφυλακή απέναντι σε απειλές και κίνδυνο και υψηλά επίπεδα φόβου ή/και πανικού.

Η παθολογική «περιβαλλοντική ανησυχία» συνδυάζεται με συμπτώματα όπως κρίσεις πανικού, απώλεια όρεξης, ευερεθιστότητα, αδυναμία και αϋπνία, τα οποία προσομοιάζουν σε εκείνα που εμφανίζονται σε κατοίκους πλησίον χώρων τοξικών αποβλήτων. Με δεδομένες, όμως, τις εξελισσόμενες ενδείξεις για τις δυνατές επιδράσεις της κλιματικής αλλαγής πάνω στην ανθρώπινη υγεία και την διάχυτη φύση των επιδράσεων αυτών, το τι αποτελεί «εύλογο επίπεδο ανησυχίας» παραμένει αμφισβητήσιμο.

(4) Αβεβαιότητα και απελπισία: Η συζήτηση για τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής προκαλεί σοβαρές ανησυχίες για την μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα της ανθρώπινης ζωής και το περιβάλλον της Γης.

(5) Αδιαφορία και απάθεια: Τα περιβαλλοντικά προβλήματα συνδέονται από μακρού με αδιαφορία ή απάθεια. Η αδιαφορία διαφοροποιείται από την απάθεια ως δευτερεύουσα αντίδραση που ακολουθεί τη συνειδητοποίηση του μεγέθους των απειλών της κλιματικής αλλαγής και της αδυναμίας να επηρεάσουν τις συνέπειές της, ενώ η απάθεια φαίνεται να αποτελεί πρωταρχική συναισθηματική ανταπόκριση που αποτρέπει τα άτομα από το να πληροφορηθούν για τις σχετικές απειλές και να επιδείξουν πιο έγκυρη αντίδραση. Κατά ορισμένους ερευνητές, η φαινόμενη απάθεια του κοινού ως προς τη κλιματική αλλαγή είναι ουσιαστικά παράλυση μπροστά στο μέγεθος του προβλήματος.

(6) Αισθήματα ενοχής ως προς τα περιβαλλοντικά προβλήματα: Τα αισθήματα ενοχής αποτελούν συναισθηματική αντίδραση στην αίσθηση του ατόμου ότι δεν έχει ανταποκριθεί επαρκώς σε σχέση και με τα δικά του ηθικά κριτήρια, ενώ άτομα που αισθάνονται τέτοιες ενοχές αποκτούν κίνητρα για να διορθώσουν τη συμπεριφορά τους ή να αισθανθούν ηθική ευθύνη. Ο παράγων όμως αυτός δεν παίζει σημαντικό ρόλο σε περιπτώσεις που οι άνθρωποι απορρίπτουν δυσάρεστα μηνύματα.

(7) Επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην κοινότητα και στην κοινωνία:

• Η λεγόμενη «παγκόσμια υπερθέρμανση» και η συναφής αύξηση της εκάστοτε θερμοκρασίας του περιβάλλοντος αποδείχθηκε ότι προκαλεί αύξηση της κοινωνικής βίας.
• Οι σχέσεις μεταξύ κοινωνικών ομάδων φαίνεται επίσης να επηρεάζονται άμεσα από την κλιματική αλλαγή, ιδίως καθώς αυξάνουν οι μεταξύ τους συγκρούσεις εξαιτίας της μείωσης των φυσικών πόρων ή, επειδή εκτάσεις γης γίνονται μη κατοικήσιμες, επέρχονται μετακινήσεις προσφυγικών πληθυσμών σε περιοχές άλλων λαών,  κάτι που αναμένεται να αυξηθεί δραματικά στις επόμενες δεκαετίες.
• Εκτόπιση και επανεγκατάσταση: Η απώλεια της επαφής προς τον τόπο και της αίσθησης πού ανήκει το άτομο, με την εκτόπιση από την πατρίδα του υποβαθμίζουν επίσης την ψυχική υγεία.  Η βίαια αποκοπή από τον τόπο κατοικίας λόγω αναμενόμενων κλιματικών αλλαγών,  που περιλαμβάνει και κατάλυση των συναισθηματικών δεσμών και των κοινωνικών δικτύων, μπορεί να προκαλέσει κατάθλιψη, ανησυχία και αίσθηση απώλειας ιδίως σε άτομα με ισχυρούς δεσμούς με τον τόπο τους.
• Αντιδράσεις σε κοινωνικο-οικονομικές ανισότητες: Αν και οι πλούσιες χώρες έχουν συμβάλει κατά μείζονα λόγο στην κρίση, αυτή φορτώνει περισσότερο τις φτωχές χώρες ή τις φτωχές τάξεις των πλούσιων χωρών, όπου εμφανίζονται και οι μεγαλύτερες τριβές μεταξύ των κοινωνικών ομάδων, καθώς η διαφορά μεταξύ εχόντων και μη εχόντων μεγαλώνει.
• Επιπλοκές στην κοινωνική δικαιοσύνη: Καθώς η ατμόσφαιρα είναι κοινή για όλους τους ανθρώπους, ανακύπτουν προβλήματα δίκαιης μεταχείρισης από το γεγονός κάποιες περιοχές πλήττονται από την κλιματική αλλαγή δυσανάλογα σε σχέση με άλλες. Επίσης οι ευπαθείς κοινωνικές ομάδες είναι ακόμη περισσότερο εκτεθειμένες σε κινδύνους και μάλιστα με μειωμένες δυνατότητες προσαρμογής.

Κλείνουμε, με ένα «καμπανάκι» που πρέπει να ξυπνήσει κάθε αρμόδια αρχή, σε κάθε χώρα: Σύμφωνα με τα στοιχεία που συνέλεξε μία έρευνα του Πανεπιστημίου Harvard (Ranson, 2012), η κλιματική αλλαγή θεωρείται ότι, ως το 2099, θα είναι υπεύθυνη για επί πλέον 30.000 φόνους, 200.000 βιασμούς και 3,2 εκατομμύρια διαρρήξεις απ’ ό,τι είχαμε ως το 2010.