Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος*
Ο Νικόλαος Λύτρας γεννήθηκε το 1883 στην Αθήνα. Σπούδασε ζωγραφική στο Σχολείο των Τεχνών του ΕΜΠ, την μετέπειτα ΑΣΚΤ, από το 1902 έως το 1906, με δάσκαλους τον επιφανή πατέρα του Νικηφόρο Λύτρα και τον Γεώργιο Ιακωβίδη.
Συνέχισε τις σπουδές του στην Ακαδημία του Μονάχου με δάσκαλο τον Λούντβιχ φον Λοφτς. Ο Νικόλαος Λύτρας στη διάρκεια της φοίτησης του από το 1906 έως το 1911 έζησε την δυναμική εμφάνιση των εξπρεσιονιστών και της αφηρημένης τέχνης που δυνητικά απελευθέρωσαν ως ένα σημείο την έκφραση του από τα ακαδημαικά πρότυπα. Στο Μόναχο, ο νεαρός Νικόλαος Λύτρας γνώρισε πιθανότατα τις δημιουργίες της περίφημης ομάδας «Γαλάζιος Καβαλάρης».
Πιο ανοιχτός στα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής, ο Νικόλαος Λύτρας έγινε τελικά ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στον ρομαντικό ρεαλισμό του 19ου αιώνα και τη μοντέρνα τέχνη του 20ού αιώνα, ειδικά τον εξπρεσιονισμό. Στα έργα του, που συνήθως είναι προσωπογραφίες, τοπία και νεκρές φύσεις, άρχισε να χρησιμοποιεί πλατιές ελεύθερες πινελιές, παχύρρευστο χρώμα και χειρονομιακή γραφή ξεφεύγοντας σημαντικά από τον τότε καθιερωμένο ακαδημαϊσμό. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα συνδέθηκε και έδρασε στο εικαστικό γίγνεσθαι με άλλους προοδευτικούς για την εποχή καλλιτέχνες και πρωτοστάτησε μαζί τους για την ανάδειξη και την επικράτηση των ερευνητικών εικαστικών τάσεων και της αισθητικής αλλαγής στην προσέγγιση του βλέμματος του καλλιτέχνη όσον αφορά τον χώρο και την σύνθεση. Η τεχνοτροπία του δεν άργησε να προκαλέσει το τότε συντηρητικό φιλότεχνο κοινό της Αθήνας.
Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων πολέμησε ως έφεδρος αξιωματικός και παρασημοφορήθηκε για τη δράση του. Μετά συμμετείχε στις εκθέσεις του Συνδέσμου Ελλήνων Καλλιτεχνών τις χρονιές 1915, 1916, 1917, 1920 και 1926, ενώ το 1919 εξέθεσε με τον γλύπτη Γρηγόριο Ζευγώλη.
Το 1917, μαζί με τον Κωνσταντίνο Παρθένη, τον Περικλή Βυζάντιο, τον Θεόφραστο Τριανταφυλλίδη και τον Λυκούργο Κογεβίνα, δημιούργησε την «Ομάδα Τέχνη», με στόχο την απαλλαγή από τον ζυγό της ακαδημαϊκής γερμανικής ζωγραφικής. Με την ίδια καλλιτεχνική ομάδα συνεργάσθηκαν επίσης ο Κωνσταντίνος Μαλέας, ο Οδυσσέας Φωκάς και ο γλύπτης Μιχάλης Τόμπρος.
Η «Ομάδα Τέχνη» είχε την υποστήριξη του κόμματος των Φιλελευθέρων, του ίδιου του Ελευθερίου Βενιζέλου και την θεωρητική στήριξη του ισχυρού τεχνοκριτικού Ζαχαρία Παπαντωνίου. Οι εκθέσεις της Ομάδας το 1917, το 1918 και το 1928 έφεραν την αύρα των αισθητικών αναζητήσεων της μοντέρνας ζωγραφικής στον ελλαδικό χώρο.
Το 1923 ήταν συνυποψήφιος με τον Κωνσταντίνο Παρθένη για την έδρα ζωγραφικής της Σχολής Καλών Τεχνών. Τελικά επικράτησε και εκλέχτηκε ο Νικόλαος Λύτρας, με αποτέλεσμα να κατηγορηθεί από μερίδα του καλλιτεχνικού κόσμου ότι στα αχνάρια του πατέρα του Νικηφόρου Λύτρα, εκπροσωπούσε την ξεπερασμένη και πληκτική για ορισμένους «Σχολή του Μονάχου».
Εντούτοις σύγχρονοι τεχνοκριτικοί και ιστορικοί τέχνης θεωρούν ότι ο Νικόλαος Λύτρας όχι μόνο δεν είχε σχέση με τον ακαδημαϊκό ρεαλισμό του 19ου αιώνα, αλλά ήταν από τους πρώτους που απαρνήθηκαν την τεχνοτροπία του και με την τεχνική μαεστρία του είχε προσχωρήσει σε καινοτόμα εκφραστικά πεδία.
Στα λίγα χρόνια που δίδαξε στην ΑΣΚΤ, πέτυχε να αλλάξει τη δομή και τον ρόλο των εργαστηρίων σε αυτοτελείς εκπαιδευτικές μονάδες, με υπεύθυνο έναν καλλιτέχνη-καθηγητή. Κυρίως όμως, πρόλαβε να εισαγάγει στη σχολή τα νέα ρεύματα, καθώς και μια νέα οπτική της τέχνης και της διδασκαλίας της.
Γενικότερα, ο Νικόλαος Λύτρας, με την ιδιαίτερη τεχνοτροπία του σε σχέση με το χρώμα, εισήγαγε έναν ήπιο εξπρεσιονισμό αισιόδοξης διάθεσης. Τα φωτεινά τοπία και οι προσωπογραφίες του με τις αδρές και ρευστές πινελιές, έργα για τα οποία δέχτηκε σκληρή πολεμική από τους υποστηρικτές της ρεαλιστικής σχολής, δεν υστερούν από τα έργα Ευρωπαίων εξπρεσιονιστών της ανάλογης θεματογραφίας, όπως είναι τα φυσιοκρατικά έργα του Εμίλ Νόλντε.
Η προσέγγιση και η δόμηση με το χρώμα των εικόνων της φύσης συνδέουν το έργο του με τη θεμελιώδη μεταϊμπρεσιονιστική μέθοδο δόμησης της σύνθεσης του Πωλ Σεζάν. Ο χρωματικός εξπρεσιονισμός του δεν φθάνει όμως ποτέ σε παραμόρφωση της φόρμας αλλά προβάλλει την διαύγεια, την καθαρή ατμόσφαιρα και την συναισθηματική φόρτιση, μόνο με την εκφραστική δύναμη του χρώματος και την παρορμητικότητα της άμεσης αποτύπωσης των σχημάτων.
Σαφώς στο έργο του αξιοποιούνται ιδιότυπα τα ανάλογα επιτεύγματα του Μιχάλη Οικονόμου, του Θεόφραστου Τριανταφυλλίδη και του Κωνσταντίνου Μαλέα που έχουν ανάλογες υπαιθριστικές τάσεις. Γενικά η διδασκαλία του στην ΑΣΚΤ και οι ζωγραφικές συνθέσεις του με τις παστόζες χρωματικές παράλληλες χρώσεις συνέτειναν στην προοδευτική αφαιρετική εξέλιξη της μοντέρνας οπτικής σε νεότερους εικαστικούς που με την φοίτηση τους σε σχολές της Γαλλίας και την εκεί δημιουργική θητεία τους έφεραν τα επόμενα χρόνια μεγάλες αλλαγές και ζωντάνια στα στάσιμα εικαστικά πράγματα.
Ατυχώς πέθανε νέος το 1927 από φυματίωση και η αναγνώριση του πρωτοποριακού του έργου στα πλαίσια της σύγχρονης εξέλιξης της νεοελληνικής ζωγραφικής του 20ου αιώνα άργησε να μελετηθεί και να προβληθεί κατάλληλα.
Σήμερα όμως θεωρείται ένας από τους εκλεκτούς και προικισμένους εκπροσώπους της. Χαρακτηριστικός είναι ο θαυμασμός μεγάλης μερίδας του φιλότεχνου κοινού για γνωστές συνθέσεις του όπως «Το ψάθινο καπέλο», «Προσωπογραφία του μικρού Κωνσταντίνου Μοντεσάντου, 1914», της Εθνικής Πινακοθήκης, «Το πεύκο», της Πινακοθήκης Δήμου Αθηναίων κ.α.
Μετά τον θάνατό του, διοργανώθηκαν αναδρομικές εκθέσεις του έργου του στο Ζάππειο το 1929, στην Μπιενάλε της Βενετίας το 1936 και στην Εθνική Πινακοθήκη το 2008. Από το ΕΛΙΑ εκδόθηκε η μελέτη της Αφροδίτης Κούρια με τίτλο: Νίκος Λύτρας (1883 – 1927). «Χτίζοντας με το χρώμα και το φως». Αντιπροσωπεύεται επίσης τώρα με έργα του στην επετειακή έκθεση «Paris – Athènes. Naissance de la Grèce Moderne, Le Louvre, Paris»/ «Παρίσι-Αθήνα, Η Γέννηση της Σύγχρονης Ελλάδας, 1675-1919″, που θα λειτουργεί μέχρι τον Φεβρουάριο 2022 στο Μουσείο του Λούβρου.
*Ο Κώστας Ευαγγελάτος είναι Ζωγράφος, Λογοτέχνης, Θεωρητικός της τέχνης.
