Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος
Ζωγράφος, Λογοτέχνης, Θεωρητικός της Τέχνης
Ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας γεννήθηκε στην Αθήνα το 1906. Σε νεαρή ηλικία παρουσίασε τα πρώτα έργα του και το 1917-18 άρχισε μαθήματα ζωγραφικής με τον νατουραλιστή Βασίλη Μαγιάση. Το 1919-20 μαθητεύει σε Γαλλικό Λύκειο στο Παρίσι, αποφάσισε όμως να επιστρέψει και να συνεχίσει στην Αθήνα, όπου δημοςίευσε τα πρώτα του κείμενα και μαθητεύει ιδιωτικά με τον Κωνσταντίνο Παρθένη. Το 1923 γράφτηκε στην Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, όμως πριν να αρχίσουν τα μαθήματα επέστρεψε στο Παρίσι και γράφτηκε στη Σορβόνη. Τελικά εγγράφεται στην Academie Ranson στην τάξη ζωγραφικής του Roger Bissiere και του Δημήτρη Γαλάνη στη χαρακτική.
Το 1927 συμμετείχε στο «Σαλόν των Ανεξαρτήτων» και κάνει την πρώτη του έκθεση στη σημαντική γκαλερί Percier. To 1928 γίνεται η πρώτη έκθεση του στην Αθήνα μαζί με τον γλύπτη Μιχάλη Τόμπρο. Το 1931 συνδέεται φιλικά με τον αρχιτέκτονα Λε Κορπυζιέ. Το 1934 εκθέτει στην γκαλερί «Cahiers d’ Art» του Κριστιάν Ζερβός. Ανάμεσα στο Παρίσι, την Αθήνα και την Ύδρα που ζωγραφίζει τα πρώτα μετακυβιστικά του έργα και φιλοξενεί σημαντικούς ξένους καλλιτέχνες και διανοουμένους, ανάπτυξε πολλαπλές διεθνείς εικαστικές δραστηριότητες, κάνει θεατρικά σκηνικά για σημαντικά έργα, δημοσιεύει διεισδυτικά κριτικά κείμενα περί τέχνης και αισθητικής. Άρχισε επίσης την εικονογράφηση της ποιητικής «Οδύσσειας» του Νίκου Καζαντζάκη.
Το 1933 διοργάνωσε στην Αθήνα το 4ο Διεθνές Αρχιτεκτονικό Συμπόσιο, στο οποίο συμμετείχαν διαπρεπείς του χώρου, όπως οι Λε Κορμπυζιέ, Φερνάν Λεζέ, Κριστιάν Ζερβός κ.ά. ενώ συμμετείχε σε εκθέσεις τόσο στο Παρίσι όσο και στη Βενετία. Εκδίδεται επίσης από τον Anatole Jakovski λεύκωμα με έργα χαρακτικής 23 κορυφαίων καλλιτεχνών, όπως οι Πικάσσο, ντε Κίρικο, Τζιακομέττι, Καντίνσκι στο οποίο περιλαμβάνει έργα του. Κορυφαία, ιστορική σκηνογραφία του ήταν το 1961 η ευρηματική σύλληψη του για το μπαλέτο «Περσεφόνη» του Αντρέ Ζίντ, σε μουσική Ιγκόρ Στραβίνσκυ που ανέβηκε με επιτυχία στο Κόβεν Γκάρντεν του Λονδίνου. Δυστυχώς την ίδια χρονιά το αρχοντικό σπίτι του της Ύδρας, κατά την διάρκεια επισκευών καταστράφηκε από πυρκαγιά.
Ο Γκίκας είχε εκλεγεί καθηγητής σχεδίου στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Ε.Μ.Π. το 1941, όπου και δίδαξε ευδόκιμα μέχρι το 1958. Το 1972 εκλέχθηκε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και το 1986 επίτιμο μέλος της Royal Academy of Arts του Λονδίνου. Ανακηρύχθηκε επίσης διδάκτωρ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1982) και διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (1991). Ο Λώρενς Ντάρελ και ο Γιώργος Κατσίμπαλης τον είχαν γνωρίσει στον Χένρι Μίλερ. Ο Γκίκας φιλοξένησε τον Μίλερ στην Ύδρα και έκαναν εκδρομές στους Δελφούς και την Ελευσίνα. Για τη σχέση αυτή εκδόθηκε, το 1991, το βιβλίο “Ν. Χ. Γκίκας- Χένρυ Μίλλερ. Χρονικό φιλίας”.
Για το πολυσχιδές έργο του έγραψαν αναλυτικά οι: Οδυσσέας Ελύτης «Η σύγχρονη ελληνική τέχνη και ο ζωγράφος Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας», στην Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, Αθήνα, 1947, ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, ο Τζον Κράξτον, ο Άγγελος Δεληβοριάς, ο Νίκος Πετσάλης-Διομήδης, ο Δημήτρης Παπαστάμος, η Ντόρα Ηλιοπούλου-Ρογκάν, η Ιωάννα Προβίδη, κ.α.
Στον αείμνηστο Γκίκα με σύστησε ο ελληνιστής και μεταφραστής Κίμων Φράιερ, που είχαν συνεργαστεί για την εικονογράφηση της επικής «Οδύσσειας» του Νίκου Καζαντζάκη.. Το 1986 ο Γκίκας δώρισε 46 από τα σημαντικότερα έργα του στην Εθνική Πινακοθήκη. Το 1991 εγκαινιάστηκε η περίφημη Πινακοθήκη Γκίκα, με την Βιβλιοθήκη της, ως Παράρτημα του Μουσείου Μπενάκη, μετά από την δωρεά της οικίας του στο Μουσείο. Τελευταία έκθεση του με μικρογλυπτική και κόσμημα διοργανώθηκε εκεί το 1994 χρονιά που αποβίωσε στην Αθήνα.
Ο Γκίκας πολυπράγμων και παραγωγικός δημιουργός ασχολήθηκε επίσης με την γλυπτική, την χαρακτική, τη σκηνογραφία, το κόσμημα, την εικονογράφηση βιβλίων και την κριτική τέχνης. Συνέγραψε βιβλία και μελέτες για την Αρχιτεκτονική, καθώς και αισθητικά δοκίμια για την ελληνική τέχνη. Η Ύδρα των παιδικών του χρόνων διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της αισθητικής του αναζήτησης, καθώς τον ώθησε βιωματικά να συνδυάσει στοιχεία γεωμετρικού κυβισμού, αρχιτεκτονικής και φωτός στη δόμηση των πολύπλοκων συνθέσεων του, συνεχίζοντας την διακοσμητική στόφα του καθηγητή του Bissiere.
Το Μουσείο Μπενάκη παρουσιάζει τιμητικά μέχρι και τις 16 Φεβρουαρίου 2025 μια έκθεση αφιερωμένη στο ταξίδι του από τη Δύση στην Ανατολή το 1958. Το 1957 ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας ξεκίνησε την περιπλάνησή του από τη Δύση στην Ανατολή, με κυριότερους σταθμούς την Αμερική, την Ιαπωνία, το Χονγκ Κονγκ, την Ινδία και το Νεπάλ.
Ο Γκίκας είχε εντρυφήσει, ήδη από τη δεκαετία του 1930, στην τέχνη, στη σκέψη και στις θρησκείες της Ανατολής, αναγνωρίζοντας τις ομοιότητες και τους δεσμούς ανάμεσα στην Ανατολή και στη Δύση. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού ο Γκίκας σχεδίαζε συνεχώς και κρατούσε σημειώσεις για τις πόλεις, τους ανθρώπους, τα μουσεία και τα πανεπιστήμια που επισκέφθηκε. Μέσα από πολυάριθμα έργα, χειρόγραφα, ταξιδιωτικά φυλλάδια, βιβλία και αντικείμενα, η έκθεση παρουσιάζει όλα τα ερεθίσματα που τον εντυπωσίασαν και πώς όλα αυτά διαμόρφωσαν ως ένα σημείο την «ζεν» τέχνη του, επηρέασαν τη καθημερινή ζωή του και επιβεβαίωσαν κοινές αντιληπτικές συνάφειες μοτίβων, αρχαικών και εξωτικών.
Στην γεωμετρική υπαρξιακή του δημιουργία στα θέματα της ελληνικότητας που χαρακτηρίζει μεγάλη μερίδα του έργου του συνδυάζει την αρχιτεκτονική των όγκων και των στοιχείων, στα πλαίσια του ύστερου αναλυτικού κυβισμού. Η ρυθμική οργάνωση της σύνθεσης, η παράθεση διαφορετικών επιπέδων με προοπτικούς αναβαθμούς, η πολυπρισματική χρωματική του γκάμα αποτυπώνουν τα εξελικτικά στάδια της τεχνοτροπίας του σε μοντέρνα προσωπική έκφραση με διεθνή εμβέλεια. Κρατώντας από την κυβιστική τεχνοτροπία το ευρηματικό παιχνίδι της ισορροπίας των σχημάτων, το στυλιζάρισμα των μορφών και την τονική διαβάθμιση αποχρώσεων και φωτός αναβαπτίζεται ποιητικά στην αρχαϊκή ελληνική τέχνη την οποία μελέτησε με ζήλο και προβάλλει εικονιστικά την διαλεκτική εμβάθυνση της ορφικής πανδαισίας του χώρου στο εκτυφλωτικό και διάφανο ξέφωτο του ενιαίου κόσμου.
