Γράφει η Δρ. Μαράη Γεωργούση*
Ο Άλμπρεχτ Ντύρερ (Albrecht Durer 1471 – 1528), ήταν Γερμανός καλλιτέχνης, στοχαστής αλλά και δεινός χαράκτης. Υπήρξε εξέχουσα προσωπικότητα της Ευρωπαϊκής πνευματικής σκηνής του 16ου αιώνα. Γιός πολυμελούς οικογένειας Ούγγρων μεταναστών στη Νυρεμβέργη ήταν το τρίτο από τα 18 παιδιά της οικογένειάς του.
Ξεχωριστός και ταλαντούχος με πολυσχιδή δραστηριότητα αποτέλεσε προπομπό της Αναγέννησης στη Βόρειο Ευρώπη. Βαθιά επηρεασμένος από τον κλασικό κόσμο και την ιταλική Αναγέννηση σε συνδυασμό με τη γοτθική παράδοση της χώρας του, διαδραμάτισε εν τέλει σημαντικό ρόλο στη γερμανική Αναγέννηση.
Γνωρίζουμε πολλά στοιχεία για τη ζωή του από τα πολυάριθμα έγγραφα, τις βιογραφικές πληροφορίες που υπάρχουν, αλλά και από τις σημειώσεις και το ημερολόγιό του.
Ο Ντύρερ από μικρή ηλικία μαθήτευσε στο εργαστήριο χρυσοχοΐας του πατέρα του, ενώ από πολύ νωρίς φάνηκε η έφεσή του στο σχέδιο, μία δεξιότητα που κληρονόμησε από τον πατέρα του και εξέλιξε με τη χαρακτική τέχνη. Μόλις 13 ετών δημιούργησε μια εξαιρετική σειρά πορτρέτων και αυτοπροσωπογραφιών, που μας εισαγάγουν στην εξέλιξη των χαρακτηριστικών του προσώπου, αλλά κυρίως αποτυπώνουν τον ψυχισμό σε κάθε στάδιο της ύπαρξης, τόσο του ίδιου όσο και των μοντέλων του.
Τον 15ο και τον 16 αιώνα η Νυρεμβέργη ήταν το κέντρο της χρυσοχοΐας αλλά και της αργυροχοΐας. Υψηλής αισθητικής αλλά και αντίστοιχης τιμής δημιουργήματα, αργυρά κομψοτεχνήματα, περίτεχνα ρολόγια, μουσικά όργανα, ναυτικός και αστρονομικός εξοπλισμός, είχαν τεράστια ζήτηση.
Σε αυτές τις συνθήκες και το κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο της εποχής ο νεαρός Ντύρερ στα 16 του μαθήτευσε για 3 περίπου χρόνια κοντά στον Μίχαελ Βόλγκεμουτ. Ακολούθησε τον δάσκαλό του σε μερικά ξυλόγλυπτα, σε διακοσμητικά σχέδια, αλλά και σχέδια εικονογράφησης, μάλιστα των κυριότερων βιβλίων, που τυπώθηκαν στην πόλη. Ακολουθώντας την προτροπή του δασκάλου του, ξεκίνησε από τα 19 του χρόνια να ταξιδεύει για να εμπλουτίσει τις γνώσεις του, να διευρύνει το πνεύμα και τους ορίζοντές του ερχόμενος σε επαφή με άλλους καλλιτέχνες.
Ταξίδεψε σε αρκετές γερμανικές πόλεις, ενώ επισκέφτηκε δύο φορές την Ιταλία και τις Κάτω Χώρες. Αρχικά έμεινε στο Nordlingen όπου συνάντησε νεαρούς καλλιτέχνες με δουλειές εμφανώς επηρεασμένες από τα ολλανδικά σχέδια. Μετέπειτα συνέχισε στο Κολμάρ και το Στρασβούργο. Διακαής πόθος του βέβαια ήταν να επισκεφθεί την κοιτίδα της Αναγέννησης και των νέων ιδεών σε όλους τους τομείς, την Ιταλία. Κατάφερε να κάνει το πρώτο του ταξίδι εκεί λίγο μετά το γάμο του με την Άγκνες Φρέυ – κόρη ενός πλούσιου και μορφωμένου εμπόρου – στην οποία αφιέρωσε έναν από τους πρώτους πίνακές του, τον Νέο με το άνθος.
Η παραμονή του στη Βενετία του επέτρεψε να έρθει σε επαφή με τον Τζιοβάννι Μπελλίνι και τον Αντρέα Μαντένια. Σε ένα από τα γράμματά του περιγράφει την εκτίμηση και την αναγνώριση που του έδειξαν εκεί σε αντίθεση με την πατρίδα του: «Ο Τζιοβάννι Μπελλίνι μου έκανε ένα σωρό φιλοφρονήσεις μπροστά σε ευπατρίδες. Ήθελε οπωσδήποτε να αποκτήσει ένα έργο μου και ήρθε προσωπικά να με παρακαλέσει να του ζωγραφίσω ο,τιδήποτε». «Όλοι με ζήλεψαν για την εύνοια που μου έδειξε ο άνθρωπος αυτός, που παρά την προχωρημένη ηλικία του, παραμένει ο αδιαφιλονίκητος δάσκαλος όλων των ζωγράφων». Στην συνέχεια προσθέτει: «Εδώ είμαι άρχοντας, στον τόπο μου, παράσιτο».
Στην Ιταλία παράλληλα με την τέχνη έδειξε ενδιαφέρον και για τα μαθηματικά. Όπως αναφέρει σε μια από τις επιστολές του: «η νέα τέχνη πρέπει να βασίζεται στην επιστήμη και κυρίως στα μαθηματικά, που είναι η πιο θετική και λογική επιστήμη». Κατανόησε άμεσα τον ρόλο της προοπτικής και των αναλογιών. Έχοντας εξασφαλίσει ήδη την εύνοια του Γιάκοπο ντε Μπάρμπαρι, ο οποίος τον έφερε σε επαφή με το έργο του Πατσιόλι, κατανόησε τον συσχετισμό μαθηματικών και τέχνης. Η πραγματεία του Πατσιόλι αφορούσε τον ρόλο των αναλογιών στην τέχνη έχοντας κινήσει το ενδιαφέρον του Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο οποίος μάλιστα την εικονογράφησε.
Ο Ντύρερ δεν ήρθε σε επαφή με τον Λεονάρντο, αλλά τον θαύμαζε και εντυπωσιασμένος από τις μελέτες του για τις ανθρώπινες αναλογίες, τις εφάρμοσε με την σειρά του στα έργα του. Επίσης επηρεάστηκε από τις φιλοσοφικές αντιλήψεις της Πλατωνικής Ακαδημίας της Φλωρεντίας γεγονός που αποτυπώνεται και στο τετράτομο έργο του για τα μαθηματικά. Πολλά από τα σχέδιά του με μυθολογικά θέματα, όπως η Αρπαγή της Ευρώπης, Ο θάνατος του Ορφέα, η Μάχη των Τριτώνων, όλα εμπνευσμένα από την αρχαιοελληνική μυθολογία ανήκουν στην πρώτη ιταλική περίοδο.
Με την επιστροφή του στη Νυρεμβέργη, ίδρυσε εργαστήριο σχεδίου, ξυλογραφίας και χαλκογραφίας. Η φήμη του εξαπλώθηκε άμεσα και οι παραγγελίες δεν σταματούσαν. Εκείνη τη χρονική περίοδο ασχολήθηκε τόσο με τη ζωγραφική, πορτραίτα ή εικόνες για Άγιες Τράπεζες, όσο και με τη χαρακτική.
Οι τεχνικές που του εξασφάλισαν μεγάλη αναγνωρισιμότητα και καταξίωση ήταν αρχικά η ξυλογραφία και μετέπειτα η χαλκογραφία. Το 1498 δημοσιεύει την πρώτη και ιδιαίτερα γνωστή σειρά χαρακτικών του, με τον γενικό τίτλο Αποκάλυψη. Αποτελείται από δεκαπέντε ξυλογραφίες, οι πιο γνωστές από τις οποίες είναι: Οι τέσσερις ιππότες της Αποκαλύψεως, Η πάλη του Αρχαγγέλου Μιχαήλ με το δράκοντα, Το άνοιγμα της έκτης σφραγίδας… Δημιουργήθηκαν στο κλίμα του μυστικισμού και της μεταρρυθμιστικής τάσης, που κατέκλυζε τη Γερμανία εκείνη την εποχή, ενώ το περιεχόμενό τους ήταν αλληγορικό.
Περίπου από το 1500 και μετά ο Ντύρερ εστιάζει στην απεικόνιση του ανθρώπου βάση των αριθμητικών και γεωμετρικών μεθόδων της ιταλικής Αναγέννησης. Παράλληλα με τη θεωρία των αναλογιών, η τέλεια γνώση της προοπτικής μέσω της μελέτης της γεωμετρίας επηρέασε την τέχνη του Ντύρερ. Χαρακτηριστικό δείγμα αυτών των αναζητήσεων αποτέλεσε η ξυλογραφία Η ζωή της Παρθένου.
Επιστρέφοντας το 1505 στην Ιταλία μέχρι το 1507 που παρέμεινε εκεί ήταν ήδη καταξιωμένος και διάσημος. Ταξίδεψε σε διάφορες πόλεις, αλλά το μεγαλύτερο διάστημα το πέρασε στη Βενετία. Όπως αναφέρει και ο ίδιος έχαιρε μεγαλύτερης εκτίμησης στην Ιταλία από ότι στην πατρίδα του.
Οι Γερμανοί έμποροι της Βενετίας του είχαν παραγγείλει την εικόνα της Εορτής των Ρόδινων Στεφανιών για την Αγία Τράπεζα της ενοριακής τους εκκλησίας. Η συγκεκριμένη εικόνα δημιουργήθηκε από τον συνδυασμό πολλών σχεδίων και θαυμάστηκε από όλους. Πρόκειται για το αντιπροσωπευτικότερο έργο της δεύτερης παραμονής του στη Βενετία.
Λόγω της νέας επαφής του με τους: Μπελλίνι και Τζιορτζιόνε, η χρωματική του παλέτα εμπλουτίζεται με καινούργια λεπτότητα αποχρώσεων και νέους χρωματικούς τόνους, με μεγαλύτερη πλαστική απαλότητα. Αντιπροσωπευτικά έργα: η Νεαρή Βενετσιάνα, ο Άγνωστος και το Πορτραίτο Αγνώστου… Στη Μπολόνια συνάντησε τον Λούκα Πατσιόλι από τον οποίο διδάχτηκε τις αρχές της «μυστικής» προοπτικής ενώ από τον Γιάκοπο ντε Μπάρμπαρι άντλησε πληροφορίες για τις αναλογίες του ανθρώπινου σώματος.
Χαρακτηριστικά έργα του οι δύο πίνακες Αδάμ και Εύα τα πρώτα σε φυσικό μέγεθος γυμνά της γερμανικής ζωγραφικής με τέλειες αναλογίες. Έργα που ακολούθησαν για ιερά εκκλησιών, όπως το Μαρτύριο των δέκα χιλιάδων Χριστιανών, η Στέψη της Παρθένου… Η Προσκύνηση της Αγίας Τριάδος έχει αυστηρή συμμετρία και σταθερή προοπτική στο κάτω μέρος του πίνακα.
Εργάστηκε από το 1512 για τον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό Α΄ δούλεψε μια σειρά πορτραίτων και χαρακτικών με αλληγορικό χαρακτήρα που εξυμνούσαν τους Αψβούργους.
Όταν πέθανε ο αυτοκράτορας, ο Ντύρερ ταξίδεψε στις Κάτω Χώρες. Στο ημερολόγιό του δεν σταματούσε να σχεδιάζει, να ζωγραφίζει τα τοπία και τα πορτραίτα των σημαντικότερων ανθρώπων, αστών, που ερχόταν σε επαφή όπως ο Έρασμος. Μεταξύ των τελευταίων έργων της ζωής του συγκαταλέγονται οι δύο πίνακές του: Οι Τέσσερις Απόστολοι, που προορίζονταν για πλαϊνά φύλλα ενός τριπτύχου που δεν τελείωσε ποτέ.
Εκπληκτικός χαράκτης με απαράμιλλη τεχνική και ισχυρό σχέδιο τα χαρακτικά του αποτελούν είδος θαυμαστό στην εποχή του και σε όλη την Ευρώπη όπως ακριβώς και σήμερα. Μερικά από αυτά: ο Ιππότης, ο Θάνατος και ο Διάβολος, ο Άγιος Ιερώνυμος στο σπουδαστήριό του και η Μελαγχολία. Αυτά τα τρία αποτελούν μέρη ενός αλληγορικού τριπτύχου στο οποίο έχουν καταταχθεί τρεις ομάδες ανθρώπινων αρετών, η απόφαση και η δράση, η θεολογία και ο στοχασμός, η επιστήμη και η φαντασία, σύμφωνα με την ιεραρχημένη μεσαιωνική αντίληψη.
Πέθανε τον Απρίλιο του 1528, εξαντλημένος σύμφωνα με μια εκδοχή από την ελονοσία που έπαθε στην Ολλανδία, όταν μελετούσε επί τόπου και για ώρες έναν καρχαρία που μόλις είχε πιαστεί!
Στον αιώνα μας αναγνωρίστηκε όχι μόνο ως ο μεγαλύτερος ζωγράφος και χαράκτης της γερμανικής Αναγέννησης αλλά και ως επιστήμονας για τη συμβολή του στα μαθηματικά. Οι επιστήμονες της NASA τον τίμησαν, δίνοντας το όνομά του σ΄ έναν κρατήρα του πλανήτη Ερμή.
Η μελαγχολία του Άλμπρεχτ Ντύρερ (Albrecht Durer 1471 – 1528)
Η Μελαγχολία είναι ένα από τα πιο σημαντικά και πιο πολυσυζητημένα έργα του. Αυτό το εκπληκτικό χαρακτικό έργο δημιουργήθηκε από τον Άλμπρεχτ Ντύρερ το 1514. Ακόμα και σήμερα διατηρεί την διαχρονική του αξία. Είναι επίκαιρο αλλά και αινιγματικό όσο ελάχιστα.
Σε πρώτο πλάνο παρατηρούμε μια φιγούρα που θυμίζει άγγελο. Το βλέμμα της όμως είναι απλανές, χαμένο σε σκέψεις. Τα φτερά της δείχνουν στατικά, αδρανή. Πίσω στο βάθος του ορίζοντα, ένα αστέρι πλημμυρίζει με τις ακτίνες του τον ουρανό, έτοιμο να βυθιστεί στην θάλασσα. Από τη ζώνη του φαίνονται κλειδιά και σάκοι, από εκείνους που χρησιμοποιούσαν για να μεταφέρουν χρήματα.
Χαρακτηριστικό στοιχείο επίσης του έργου είναι τα σύμβολα της ανερχόμενης επιστήμης και τεχνολογίας. Γύρω σχεδόν παντού παρατηρούμε όργανα σχεδίου, υπολογισμών, εργαλεία, ενώ και ο άγγελος κρατάει στα χέρια του έναν διαβήτη. Η δύναμη του ανθρώπου ενδεχομένως να ελέγχει στον βαθμό που μπορεί τη φύση δεν τον αποτρέπει από την μελαγχολία στο βλέμμα.
Ο Ντύρερ ασχολήθηκε ιδιαίτερα με μεθόδους κατασκευής κανονικών πολυγώνων, καθώς και με κατά προσέγγιση μεθόδους τετραγωνισμού του κύκλου, μελέτησε τα ηλιακά ρολόγια και διάφορα αστρονομικά όργανα, επίσης μελέτησε και τα πέντε πλατωνικά στερεά καθώς και τα ημικανονικά στερεά του Αρχιμήδη.
*Η Δρ. Μαράη Γεωργούση είναι Διδάσκουσα στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Ιστορικός τέχνης, με master I & II στη Σορβόννη, εξειδίκευση στο Μουσείο του Λούβρου, επιμελήτρια εκδόσεων και εκθέσεων.
