Tα έργα των μεγάλων ζωγράφων του παρελθόντος δεν παύουν να μας εκπλήσσουν. Εργασίες συντήρησης αποκαλύπτουν στοιχεία τα οποία παρέμεναν μυστικά για αιώνες. Το γνωστό αποδεικνύεται άγνωστο.

Ένας κρυμμένος Ερωτιδέας στον πίνακα του Γιοχάνες Βερμέερ «Κορίτσι που διαβάζει γράμμα μπροστά στο ανοιχτό παράθυρο» αναδύθηκε στον καμβά ενός από τα πιο διάσημα, παγκοσμίως, έργα της Δυτικής ζωγραφικής αφότου παρέμεινε επί δυόμιση αιώνες κάτω από μια στρώση χρώματος!
Κατά τη διάρκεια εργασιών συντήρησης του πίνακα στη Gemaldegalerie της Δρέσδης, οι συντηρητές ανακάλυψαν, προς μεγάλη τους έκπληξη, ότι ο γυμνός θεός Έρωτας, στο πάνω δεξιά τμήμα του έργου, είχε καλυφθεί με χρώμα πολλά χρόνια μετά τον θάνατο του ζωγράφου.

Στο πρωτότυπο έργο, ο «πίνακας μέσα στον πίνακα» στον οποίο αναπαρίστατο ο Ερωτιδέας ήταν κρεμασμένος στο τοίχο πίσω από το κορίτσι που διάβαζε το γράμμα. Αυτό είχε διαπιστωθεί, πριν 40 χρόνια, μετά από εξέταση του έργου με ακτίνες Χ. Οι ειδικοί, όμως, είχαν καταλήξει ότι ο ίδιος ο μεγάλος Φλαμανδός ζωγράφος τον είχε καλύψει με χρώμα. Αποφασίστηκε να αποκαταστήσουν τον Ερωτιδέα στον πίνακα όταν εργαστηριακά τεστ αποσαφήνισαν ότι είχε καλυφθεί δεκαετίες αργότερα μετά την ολοκλήρωση του έργου από τον Φερμέερ.
«Αυτό είναι η πιο εντυπωσιακή εμπειρία της καριέρας μου» δήλωσε η επικεφαλής συντηρήτρια στην Πινακοθήκη της Δρέσδης, Ούτα Νάιντχαρντ. «Το κάνει διαφορετικό έργο ζωγραφικής». Ο πίνακας ολοκληρώθηκε γύρω στο 1657, ανήκει στις συλλογές της Δρέσδης από το 1742 και είναι ένας από τους μόνον 35 πίνακες ζωγραφικής που οριστικά αποδίδονται στον μαέστρο. «Είναι η μοναδική ένδειξη που υπαινίσσεται ιστορία έρωτα» δηλώνει η Νάιτχαρντ.

Ακτίνες Χ στη «Παρθένο των Βράχων»

Ο διάσημος πίνακας «Η Παρθένος των Βράχων» του ιδιοφυούς καλλιτέχνη Λεονάρντο ντα Βίντσι είχε αρχικά μία διαφορετική σύνθεση, όπως αποκαλύφθηκε από μία νέα μελέτη του από την Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, η οποία έφερε στο φως δύο διαφορετικά προσχέδια με τα ίδια πρόσωπα του δημοφιλούς έργου σε διαφορετικές στάσεις από την τελική εκτέλεσή τους.

Στην πρώτη σύνθεση, ο άγγελος κρατά τον Ιησού βρέφος πολύ πιο σφικτά και οι δύο φιγούρες έχουν σκιτσαριστεί πιο ψηλά στην επιφάνεια του πίνακα. Η Παρθένος επίσης κοιτάζει προς την πλευρά του ζεύγους των μορφών αυτών, αντί να στρέφει το βλέμμα προς τα κάτω, όπως στον τελικό πίνακα. Μία δεύτερη σύνθεση προσεγγίζει πολύ περισσότερο στο τελικό αποτέλεσμα, όμως το πιο σημαντικό είναι πως ρίχνει ακόμη πιο άπλετο φως στη διαδικασία της καλλιτεχνικής εργασίας του Λεονάρντο. Στη σύνθεση αυτή το κεφάλι του Ιησού βρέφους εμφανίζεται προφίλ και ορισμένες από τις μπούκλες του άγγελου έχουν απαλειφθεί. Οι ειδικοί ενόπισαν επίσης αποτυπώματα από χέρια στην επιφάνειά της από το σβήσιμο των γραμμών πάνω στην επιφάνεια του πίνακα, τα οποία ίσως ανήκουν σε κάποιον από τους βοηθούς του καλλιτέχνη, ή ακόμη και στον ίδιον τον ντα Βίντσι.

Οι νέες αποκαλύψεις πραγματοποιήθηκαν με τη χρήση υλικών τα οποία περιείχαν ψευδάργυρο, που επιτρέπει στα επικαλυμμένα σχέδια να γίνονται ορατά στις φωσφορίζουσες αποτυπώσεις των ακτίνων Χ. Η επιστημονική ανάλυση του πίνακα χρησιμοποίησε επίσης νέες ειδικές αποτυπώσεις υπέρυθρων και υπερφασματικών ακτίνων. Η έρευνα, που ξεκίνησε το 2004 είχε δείξει αρχικά πως η στάση της Παρθένου είχε αλλάξει, αλλά τότε λίγα είχαν αποκαλυφθεί για τις άλλες αλλαγές στις θέσεις των άλλων προσώπων του πίνακα. Το 2008 είχε πραγματοποιηθεί μία 18μηνη συντήρηση κι αποκατάσταση του πίνακα, ο οποίος ξαναεκτέθηκε προς τέρψιν του κοινού το 2010.

Ο πίνακας «Η Παρθένος τω Βράχων» αποτελεί τη δεύτερη εκδοχή του Λεονάρντο για το ίδιο θέμα (μολονότι πολλοί μελετητές αμφισβητούν την πατρότητα του μεγίστου των καλλιτεχνών της Αναγέννησης). Πολλοί ειδικοί θεωρούν πως οι πελάτες του Λεονάρντο δεν έμειναν ικανοποιημένοι από τον αρχικό πίνακα και τον ανάγκασαν να τον ξαναφιλοτεχνήσει. Η πρώτη εκδοχή του 1480 ανήκει στο Μουσείο του Λούβρου.

Κρυφό έργο σε πίνακα του Πικάσο

Ερευνητές από τις ΗΠΑ και τον Καναδά, μεταξύ των οποίων κι ένας Έλληνας ηλεκτρολόγος μηχανικός, αξιοποίησαν μια βελτιωμένη μη επεμβατική τεχνική απεικονιστικής σάρωσης των έργων τέχνης, που τους επέτρεψε να ανακαλύψουν το κρυφό έργο ενός άλλου άγνωστου ζωγράφου κάτω από έναν από τους διάσημους πίνακες του Πικάσο.

Συγκεκριμένα, κάτω από τον πίνακα του 1902 με τη σκυφτή δυστυχισμένη γυναίκα («La Misereuse Accroupie»), που ανήκει στη λεγόμενη πρώιμη «μπλε ή γαλάζια περίοδο» του ζωγράφου (1901-1904) και σήμερα εκτίθεται στην Πινακοθήκη του Οντάριο στον Καναδά, ανακαλύφθηκε ένα τοπίο της Βαρκελώνης που ο Πικάσο φαίνεται πως είχε χρησιμοποιήσει ως βάση για το δικό του έργο.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον καθηγητή επιστήμης των υλικών Μαρκ Ουόλτον της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Northwestern του Σικάγου, που έκαναν τη σχετική ανακοίνωση σε επιστημονικό συνέδριο στο Όστιν του Τέξας, δήλωσαν ότι είναι αξιοπρόσεκτος ο τρόπος που το κρυμμένο έργο -μάλλον δημιούργημα κάποιου ντόπιου Καταλανού ζωγράφου- έχει αξιοποιηθεί από τον Πικάσο, καθώς π.χ. το περίγραμμα των λόφων στο υπόστρωμα έχει μετατραπεί στην καμπουριασμένη πλάτη της γυναίκας.

Δεν είναι η πρώτη φορά που ανακαλύπτεται ένα κρυμμένο έργο κάτω από πίνακα του Πικάσο, καθώς έχει συμβεί σε άλλα δύο έργα του, όπου από κάτω τους βρέθηκε το πορτρέτο ενός άνδρα, μάλλον του ίδιου του ζωγράφου.

Οι ίδιοι ερευνητές εξέτασαν επίσης με την ίδια τεχνική φθορισιμετρίας ακτίνων-Χ 50 γλυπτά του Πικάσο. Κατάφεραν έτσι να ιχνηλατήσουν την προέλευση των μετάλλων που είχε χρησιμοποιήσει ο καλλιτέχνης από συγκεκριμένα χυτήρια της εποχής του (όπως του γάλλου Εμίλ Ρομπεκί), αλλά και το πώς η έλλειψη ορισμένων μετάλλων στο Παρίσι στις αρχές της δεκαετίας του 1940 λόγω του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου είχε αναγκάσει τον Πικάσο να χρησιμοποιήσει εναλλακτικά υλικά.

Και μια σελίδα εφημερίδας

Με τη βοήθεια της τεχνολογίας υπέρυθρης απεικόνισης, ερευνητές αναγνώρισαν κάτω από την επιφάνεια ενός πίνακα του Πικάσο, που βρίσκεται σε μουσείο της Ιαπωνίας, μια σελίδα εφημερίδας, ανακάλυψη που επιτρέπει να αποσαφηνιστούν οι συνθήκες δημιουργίας του έργου “Maternite au bord de la mer” που δείχνει μια μητέρα να κρατά στην αγκαλιά το παιδί της στην ακτή.

Για να διαπιστώσουν την προέλευση αυτού του κειμένου, οι ερευνητές κατέφυγαν στα αρχεία της γαλλικής λογοτεχνικής, καλλιτεχνικής και πολιτικής εφημερίδας “Le Journal”, της οποίας ο Πικάσο (1881-1973) ήταν συχνός αναγνώστης.

Οι ερευνητές βρήκαν ένα φύλλο της εφημερίδας της 18ης Ιανουαρίου 1902 που ανταποκρινόταν ακριβώς στο κείμενο που διακρινόταν στον πίνακα. Στο κείμενο γίνεται λόγος για τις συζητήσεις στο βρετανικό κοινοβούλιο και για τη δημιουργία έκθεσης Ζωγραφικής και Γλυπτικής στη Λέσχη Αυτοκινήτου της Γαλλίας.

Η ανακάλυψη των άρθρων αυτών δείχνει ότι ο πίνακας φιλοτεχνήθηκε μετά την ημερομηνία αυτή στη Βαρκελώνη, όπου ο Πικάσο είχε εγκατασταθεί στις αρχές Ιανουαρίου προερχόμενος από τη γαλλική πρωτεύουσα.

Ο λόγος της παρουσίας αυτού του φύλλου της εφημερίδας παραμένει μυστήριο. Εικάζεται ωστόσο ότι μπορεί να χρησιμοποιήθηκε από τον Πάμπλο Πικάσο για να καλύψει προηγούμενες στρώσεις χρωμάτων, πριν ο καλλιτέχνης ζωγραφίσει μια καινούργια στρώση. Η τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκε προσέφερε επίσης στους ερευνητές ακριβέστερες εικόνες μιας άλλης σύνθεσης που είναι παρούσα κάτω από την επιφάνεια του πίνακα και η οποία είχε εντοπισθεί στη διάρκεια προηγούμενων ερευνών με χρήση ακτίνων Χ. Στη σύνθεση αυτή διακρίνεται ένα έπιπλο πάνω στο οποίο κάθεται μια γυναίκα έχοντας δίπλα της ένα ποτήρι με αψέντι.