Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος
Ζωγράφος, λογοτέχνης, θεωρητικός τέχνης
Όλα τα καινοφανή εικαστικά κινήματα και τάσεις εμφανίζονται και επαυξάνονται σε κάθε πολύπλοκη ιστορική περίοδο ιδεολογικών, εθνικών, κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών ανακατατάξεων στον δυτικό κόσμο. Οι νεωτεριστές καλλιτέχνες-ερευνητές των πρώτων δεκαετιών του εικοστού αιώνα επηρεάστηκαν από τις μεθόδους της ψυχανάλυσης, τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας, επιτεύγματα που από την διατύπωση της θεωρίας της Σχετικότητας από τον Αϊνστάιν, είχαν επηρεάσει τις δυνατότητες πρόσληψης και απόδοσης του αισθητικού αντικειμένου, ιδιαίτερα στις φάσεις του κυβιστικού κινήματος και της φουτουριστικής ιδεολογίας.
Όπως γνωρίζουμε από την ιστορία της τέχνης υπάρχει μια αλληλουχία και διασύνδεση στα καλλιτεχνικά κινήματα! Απλούστατα ανάλογα με τις κοινωνικοπολιτικές, αισθητικές, πολιτισμικές και άλλες καταστάσεις που διαμορφώνουν το πνεύμα κάθε εποχής, αυτά που ήδη έχουν διατυπωθεί εκφράζονται με άλλους τρόπους και σε συνθήκες, που όταν συσπειρώνουν πολλούς καλλιτέχνες, που προβάλλουν ένα κοινό τρόπο διατύπωσης με νεωτερικές υποδομές και προεκτάσεις, συντελούν στη δημιουργία ενός νέου κινήματος. Αυτό το κίνημα που αναδύεται από την ταυτόσημη αισθητική θέση πολλών καλλιτεχνών έχει στόχο τον επηρεασμό του κοινού, της κριτικής αντίληψης, της καλλιτεχνικής υπόστασης των έργων, ακόμη και την αυτοαναίρεση των καλλιτεχνικών προθέσεων και δράσεων.
Όλα αυτά τα δεδομένα διαμόρφωσαν αρχικά την ανατρεπτικότητα των καλλιτεχνών του κινήματος του ντανταισμού. Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι το μεταγενέστερο δυναμικό κίνημα fluxus, που έδρασε καταλυτικά, ονομάστηκε και neodada. Τώρα πώς συνδέονται οι καλλιτέχνες αυτών των κινημάτων;
Αναμφίβολα το fluxus είναι η φυσική συνέχεια και εξέλιξη του ντανταιστικού κινήματος. Αρκετοί από τους κύριους εκφραστές του fluxus διαμόρφωσαν και επέκτειναν πολλαπλά τα έργα τους με τεχνολογικές μεθόδους, όπως η video-art, βασισμένοι στα έργα κορυφαίων του dada, όπως ο Μαρσέλ Ντυσάν, που θεωρητικοποίησε τις νέες απόψεις, ο Λάσλο Μοχόλι-Νάγκι που έδωσε τεράστιες δυνατότητες με τα έργα του στο πεδίο των φωτογραφικών εφαρμογών, όπως τα φωτοκολλάζ, τα φωνητικά ποιήματα και οι εγκαταστάσεις στο περιβάλλον. Eπίσης ο Ραούλ Χάουσμαν ο οποίος με θεαματικό τρόπο πραγμάτωσε όλα εκείνα που προτείνει στο θεωρητικό του κείμενο ο Λάσλο Μοχόλι-Νάγκι στη «Νέα Οπτική», που προσδιορίζει τις νέες καλλιτεχνικές δυνατότητες. Τυχαία αντικείμενα γίνονται έργα τέχνης στις συλλήψεις των Χάνς Άρπ, Κούρτ Σβίτερς, Φράνσις Πικάμπια, Μαν Ρέι.
Μετά την επίτευξη της προβληματικής ευρωπαϊκής ειρήνης, με αλματώδεις ρυθμούς ξεκίνησε η οικονομική ανασυγκρότηση που οδήγησε στην μεταπολεμική έξαρση των δεκαετιών του 1950-1970. Καλλιτέχνες που συνειδητοποιούν τις παρεπόμενες συνέπειες της αφθονίας των αγαθών, της καταναλωτικής κοινωνίας και της υπερανήσυχης δομής του σύγχρονου κόσμου στρέφονται και εντάσσονται στην τάση αμφισβήτησης του κινήματος fluxus που προέκυψε το 1962 με το μανιφέστο που συνέταξε ο Ζώρζ Μακιούνας «πατριάρχης» του «ρέοντος» fluxus (συνεχής ροή) κινήματος.
Στο μανιφέστο διατυπώνει την ιδεολογική και αισθητική του άποψη με κύρια τάση την απόρριψη του οτιδήποτε θεωρούσε παραδοσιακό, αστικό, γενικά κατεστημένο και την κατάργηση των στεγανών μεταξύ διαφορετικών μορφών τέχνης. Ανάλογη βέβαια διάθεση υπήρχε προγενέστερα και στις διακηρύξεις των ντανταιστών, ιδιαίτερα όσον αφορά και το πεδίο της κοινωνικής κριτικής και αντίδρασης.
Στο fluxus η αστική κατεστημένη τάξη, οι οικονομικές, εκπαιδευτικές και αισθητικές διαστάσεις συνιστούν καθοριστικό πεδίο αντίθεσης. Η μεγάλη πρεμιέρα του κινήματος έγινε με ένα Φεστιβάλ σύγχρονης μουσικής. Η μουσική δημιουργικότητα ακραίων αντιλήψεων όπως αυτή του Τζον Κέιτζ, που διατυπώνει ότι η «σιωπή» είναι μουσική, αλλά και των performers που καταστρέφουν μουσικά όργανα ή τα αλλοτριώνουν με ειδική προτίμηση στο πιάνο που θεωρείται το κατεξοχήν αρεστό όργανο της αριστοκρατίας και των καλλιεργημένων ή νεόπλουτων αστών. Οι καλλιτέχνες του fluxus μεταχειρίζονται το πιάνο σαν τραπέζι, σαν ντουλάπι, σαν ερωτικό κρεβάτι. Στις συναυλίες τραβούν τις χορδές του μέχρι να κοπούν, και κυριολεκτικά το διαλύουν.
Με αφετηρία τις θέσεις του fluxus αναπτύσσονται παράλληλα και τάσεις ιδιότυπα «πνευματικές», με κορυφαίο τον Γιόζεφ Μπόυς, που διαφοροποιείται από τον βασικό πυρήνα του κινήματος και κατά κάποιο τρόπο τον υπερβαίνει με την οπτικοποίηση μεταφυσικών και συμβολικών στοιχείων, από τον «ταοισμό» και τον «σαμανισμό», το «ζεν» και τους «γκουρού», που είναι αντίθετα με τις αισθητικές διακηρύξεις του fluxus. Παράλληλα ο περίφημος Ναουμ-Πάικ που έχει συνεργαστεί σε δρώμενα με τον Μπόυς, τον Βόλφ Βόστελ, τον Τόμας Σμίτ κ.α συνθέτει στο περιβάλλον εγκαταστάσεις με τηλεοπτικές οθόνες και βιντεο-προβολές που καταγράφουν πολύπλοκες κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις. Επίσης ο σημαντικός εκπρόσωπος της arte povera Γιάννης Κουνέλλης διαμορφώνει «ποιητικά» περιβάλλοντα, αλλά και η Γιόκο Όνο με ιδιότυπα έργα στο χώρο. Συνεχίζεται βέβαια το φαινόμενο των ζωντανών εικαστικών έργων-performance, body art, happenings με κύριο εργαλείο τους το εξασκημένο ανθρώπινο σώμα, και τις άπειρες δυνατότητες του, που ενίοτε σκανδαλίζει ή και τρομάζει τους θεατές.
Ο βασικός πυρήνας του fluxus εμμένει στον αντισυμβατικό και ριζοσπαστικό χαρακτήρα του κινήματος. Έτσι δεν δέχεται άλλες τάσεις και μορφές της τέχνης σαν εγκεφαλικές εκδοχές της αστικής αισθητικής. Σημαντική επινόηση του fluxus ήταν η εναντίωση στην εμπορευματοποίηση των έργων με την αναγραφή «Δεν Πωλείται». Οι καλλιτέχνες έφτιαχναν έργα με διάφορα αντικείμενα και στοιχεία κολλάζ μέσα σε κουτιά. Τα εγκιβωτισμένα αυτά εκθέματα δεν πωλούνταν.
Συμπερασματικά η αστική τάξη εφευρίσκει τρόπους να οικειοποιείται καλλιτεχνικούς καρπούς αμφισβήτησης και κριτικής απόρριψης της. Αναζητώντας στοιχεία για το fluxus διαπιστώνουμε ότι το κίνημα ζει ακόμη με ποικίλα μέσα και σε διαφορετικούς τόπους. Ιδιαίτερα στη χώρα μας έχουν διοργανωθεί αρκετές εκθέσεις καλλιτεχνών που άμεσα ή έμμεσα ανήκουν σε αυτό. Σαν σημαντικό ανατρεπτικό κίνημα του μοντερνισμού το fluxus έχει οπαδούς και σήμερα που έχουν βασικό κέντρο επικοινωνίας τους διαδικτυακούς κόμβους και διαδραστικές εκπομπές. Στην εποχή μας που ανθούν από “ανάγκη” τα φαινόμενα της mail-art, της computer-art και γενικά όλων των φωτογραφικών- ψηφιακών εικονικών δυνατοτήτων, υπάρχουν κόμβοι που διακηρύσσουν τους στόχους του νεοντανταισμού. Διατυπώνονται συνήθως επιδερμικά, αν και ωφέλιμα, αιτήματα για αντίσταση στην αισθητική της μεταμοντέρνας συμβατικότητας.
