Γράφει και δημιουργεί ο Νίκος Σταμπουλόπουλος
Όλες οι εικόνες αυτού του άρθρου έχουν δημιουργηθεί από λογισμικό τεχνητής νοημοσύνης (AI), το οποίο απλά υπάκουσε σε προτροπές λίγων αράδων που πληκτρολόγησαν χρήστες του διαδικτύου.
Δεν έχει παρέμβει ανθρώπινο χέρι, ούτε έχει μεσολαβήσει φωτογραφικός φακός, ούτε καν έχει χρησιμοποιηθεί κάποιο πρόγραμμα δημιουργίας τρισδιάστατων γραφικών ή ψηφιακής επεξεργασίας εικόνας. Ο αρχικός καμβάς ήταν το απόλυτο κενό, με έναν περίπλοκο αλγόριθμο να υπολογίζει πώς θα το γεμίσει, pixel προς pixel. Του παίρνει μόλις ένα λεπτό για να το κάνει, αν και συνήθως χρειάζεται αρκετές απανωτές προτροπές και διορθώσεις για να φτάσει σε ικανοποιητικό αποτέλεσμα. Εξαρτάται τι του ζητάς να φτιάξει και πώς ακριβώς έχεις διατυπώσει την επιθυμία σου. Ενίοτε μπερδεύεται και παράγει κάτι εντελώς διαφορετικό από αυτό που είχες αρχικά φανταστεί.
Το 2015 έκανε την εμφάνιση του το Deep Dream της Google, ένα πρωτοποριακό ΑΙ image generator που οι προγραμματιστές του τάισαν με αμέτρητες εικόνες ζώων και το έβαλαν να ψάχνει να τα εντοπίσει ακόμα και εκεί που δεν υπήρχαν (παρειδωλία). Τα αποτελέσματα έμοιαζαν με έργο καλλιτέχνη υπό την επήρεια ψυχοτρόπων ουσιών, υπόσχονταν όμως πολλά για τις μελλοντικές δυνατότητες της τεχνητής νοημοσύνης.
Σήμερα υπάρχουν πολλά ΑΙ art generators, με τα δημοφιλέστερα να είναι το DALL-E 2, το Midjourney και το Stable Diffusion.
Και τα τρία έχουν γίνει διαθέσιμα στο κοινό μόλις τους τελευταίους λίγους μήνες, ικανό διάστημα για να προσελκύσουν εκατομμύρια χρήστες. Ένας από αυτούς κέρδισε το πρώτο βραβείο σε διαγωνισμό εικαστικών της Πολιτείας του Κολοράντο, ξεσηκώνοντας θύελλα αντιδράσεων. Είναι δυνατόν να θωρείται τέχνη κάτι που έφτιαξε σχεδόν εξ ολοκλήρου μία μηχανή; Κι αν ναι, είναι ηθικό; Νόμιμο;
Για αρχή, ας προσπαθήσουμε να καταλάβουμε πώς δουλεύει αυτό το τεχνολογικό θαύμα. Ουσιαστικά πρόκειται για μοντέλα μηχανικής εκμάθησης που σχηματίζουν νευρωνικά δίκτυα, δηλαδή μια μορφή τεχνητής νοημοσύνης που αντλεί πληροφορίες από αχανείς βάσεις δεδομένων και παράλληλα εκπαιδεύεται να τις ταξινομεί και να τις επεξεργάζεται, μιμούμενη κατά κάποιο τρόπο τις συνάψεις του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Αν και ακόμα βρίσκεται σε νηπιακό στάδιο, κάθε τέτοιο μοντέλο έχει ρουφήξει σαν σφουγγάρι ασύλληπτη ποσότητα οπτικών αναφορών κάθε μορφής και είδους, προκειμένου να μάθει να αναγνωρίζει πρόσωπα, ζώα, φυτά, τοπία, αντικείμενα, σχήματα, χρώματα, υλικά, κάδρα, φακούς, φωτοσκιάσεις, τεχνοτροπίες, καλλιτεχνικά ρεύματα και αμέτρητες άλλες παραμέτρους που καθορίζουν τη δισδιάστατη απεικόνιση οποιουδήποτε πιθανού ή απίθανου θέματος.
Τα ΑΙ image generators
είναι ιδανικοί πλαστογράφοι
Κάποιες φορές λειτουργεί αφηρημένα και άλλες παραστατικά, στυλιζαρισμένα ή ακόμα και φωτορεαλιστικά, ανάλογα με τις απαιτήσεις των χρηστών. Πάντα όμως προσπαθεί να πετύχει ένα ισορροπημένο και καλαίσθητο αποτέλεσμα, όχι με βάση το προσωπικό γούστο ενός προγράμματος που δεν διαθέτει δικές του σκέψεις και επιθυμίες (ακόμα), αλλά με κριτήριο το τι γνωρίζει αυτό το πρόγραμμα ότι αρέσει στους ανθρώπους. Είτε υπακούοντας σε αυστηρούς κανόνες σύνθεσης είτε ασυναίσθητα, όλοι οι εικαστικοί, σχεδιαστές, φωτογράφοι και σκηνοθέτες έχουν μάθει να κάνουν πάνω-κάτω το ίδιο. Οι πλαστογράφοι επίσης.
Τα ΑΙ image generators είναι ιδανικοί πλαστογράφοι: μιμούνται εικόνες που έχουν αναλύσει και τις συνδυάζουν με έννοιες που έχουν κατηγοριοποιήσει, δημιουργώντας μία επίπλαστη πρωτοτυπία. Μια οπτική απάτη που προσομοιάζει την καλλιτεχνική έκφραση με μεγάλη ταχύτητα και ευκολία, χωρίς να έχει προηγηθεί η ψυχοφθόρα διαδικασία αναζήτησης και αμφισβήτησης που μεσολαβεί ανάμεσα στο αρχικό όραμα ενός δημιουργού και στο ολοκληρωμένο έργο του.
Τον Σεπτέμβριο οι εταιρείες Shutterstock και Getty Images ανακοίνωσαν ότι αποκλείουν προσωρινά τις εικόνες που έχουν παραχθεί από πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης, όχι για ηθικούς λόγους όσο για νομικούς. Το τοπίο είναι ακόμα ασαφές όσον αφορά την κατοχύρωση πνευματικών δικαιωμάτων. Αφενός γιατί το copyright μοιράζεται ανάμεσα στον χρήστη που έδωσε τη γραπτή εντολή και τους ιδιοκτήτες του λογισμικού που τη μετέτρεψε σε εικόνα, κι αφετέρου επειδή καμία τεχνητή νοημοσύνη δεν θα μπορούσε να αντιγράψει το στυλ του Hokusai αν δεν είχε πρόσβαση στα έργα του.
Για τους καλλιτέχνες που βρίσκονται εν ζωή, μέχρι ενός σημείου είναι κολακευτικό να αποτελούν έμπνευση για τις δημιουργίες της τεχνητής νοημοσύνης. Μπορεί ωστόσο να γίνει εφιαλτικό όταν το διαδίκτυο κατακλύζεται από εικόνες που εκείνοι ουδέποτε δημιούργησαν, εξοβελίζοντας τα πραγματικά έργα τους στο περιθώριο των αποτελεσμάτων που βγάζουν οι μηχανές αναζήτησης.
Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Greg Rutkowski, που οι fantasy art εικονογραφήσεις του έχουν αφήσει το αποτύπωμα τους σε αμέτρητες ιδέες που ‘ζωγραφίζουν’ τα ΑΙ μιμούμενα την τεχνοτροπία και την παλέτα του. Χωρίς ο ίδιος να μπορεί να διεκδικήσει πνευματικά δικαιώματα, φυσικά.
Όσο για εκείνους που ασχολούνται επαγγελματικά με την παραγωγή εικόνων και δεν είναι αρκετά δημοφιλείς στους -νέους κυρίως- που πειραματίζονται με το AI generated art, ο ανταγωνισμός που προέκυψε ξαφνικά είναι αμείλικτος. Όσο γρήγοροι και παραγωγικοί κι αν είναι, δεν μπορούν να συγκριθούν με μια μηχανή που μέσα σε λίγα λεπτά κατασκευάζει δεκάδες παραλλαγές οποιουδήποτε θέματος, σε αρκετά υψηλή ανάλυση για να είναι χρήσιμη σε ένα σωρό διαφημιστικές και άλλες εφαρμογές. Τώρα μπορεί ο καθένας μας να διακοσμήσει το σαλόνι του ή το μαγαζί του με ένα έργο που δημιουργήθηκε κατά παραγγελία για να συμφωνεί απόλυτα με το προσωπικό του γούστο. Χωρίς να πληρώσει οποιονδήποτε καλλιτέχνη (ο οποίος παίζει πλέον τον ρόλο μεσάζοντα).
Οι σύγχρονοι εικαστικοί της μεταμοντέρνας και εννοιολογικής τέχνης προς το παρόν βρίσκονται στο απυρόβλητο, το ίδιο και όσοι με installations και mixed media επικεντρώνουν σε μια συνολική εμπειρία αντί για τη δισδιάστατη επιφάνεια ενός πίνακα ή μιας φωτογραφίας. Επιπλέον, οι γκαλερί, τα μουσεία και οι συλλέκτες ενδιαφέρονται να επενδύσουν στον μύθο ενός καλλιτέχνη με συγκεκριμένο όραμα και στυλ, και όχι σε απρόσωπους αλγόριθμους και τυχαίους χρήστες που τη μία ζητούν από το ΑΙ να τους αναπαραστήσει μια δυστοπική cyberpunk μητρόπολη, και την άλλη να φαντασιώσει την αγαπημένη τους celebrity με τολμηρό μπικίνι.
Εννοείται πως οι προγραμματιστές έχουν τοποθετήσει φίλτρα για να αποτρέψουν την παραγωγή πορνογραφικού και ιδιαίτερα βίαιου περιεχομένου, ήδη έχουν ανακαλυφθεί όμως τρόποι να παρακάμπτονται αυτά τα φίλτρα, καθώς οι απαγορευμένες λέξεις διαθέτουν συνώνυμα ή μπορούν να διατυπωθούν περιφραστικά.
Τα AI art generators είναι πρωτίστως κοινότητες πειραματισμού και αλληλεπίδρασης, με τους χρήστες-καλλιτέχνες να μαθαίνουν (και να κλέβουν) ο ένας από τον άλλον, αφού ειδικά στο Midjourney η δημιουργική διαδικασία γίνεται σε δημόσια θέα για οποιονδήποτε είναι συνδεδεμένος στην πλατφόρμα. Κι έτσι προκύπτουν κοινές θεματικές και μανιέρες, με την προσωπική ματιά να χάνεται στον θόρυβο.
Το να κινδυνέψουν με εξάλειψη οι παραδοσιακές μορφές καλλιτεχνικής δημιουργίας δεν φαίνεται και τόσο πιθανό ενδεχόμενο, όπως τελικά δεν κινδύνεψε να εξαφανιστεί η ζωγραφική με την εμφάνιση της φωτογραφίας, ούτε σταμάτησαν οι άνθρωποι να φτιάχνουν χειροπιαστά έργα και να τραβάνε φωτογραφίες όταν μπήκαν στη ζωή μας τα ψηφιακά μέσα. Και ναι, το μέσο παραμένει το μήνυμα, για πρώτη φορά όμως ο αποστολέας αυτού του μηνύματος δεν είναι άνθρωπος.
Κατά τη γνώμη μου δεν στέκει σαν επιχείρημα ότι το AI art δεν πρέπει να θεωρείται τέχνη επειδή απουσιάζει το στοιχείο του προσωπικού ταλέντου και της σκληρής δουλειάς που συνήθως απαιτεί η δημιουργία καλλιτεχνικών έργων. Από τη στιγμή που το 2019 μια μπανάνα κολλημένη με κολλητική ταινία εκτέθηκε σε αίθουσα τέχνης και πουλήθηκε για $120.000 σε συλλέκτες, κι από τη στιγμή που έναν αιώνα πριν o Marcel Duchamp είχε κάνει κάτι ακόμα πιο προκλητικό (αλλά λιγότερο προσοδοφόρο) με το περίφημο ουρητήριο του, το να εμμένει κανείς ότι δεν νοείται τέχνη χωρίς θυσίες, χρονοβόρες διαδικασίες και παραδοσιακά μέσα είναι εκτός πραγματικότητας.
Τα ΑΙ image generators λειτουργούν ως συμπληρωματικά εργαλεία στην καλλιτεχνική δημιουργία, αφού από μόνα τους δεν διαθέτουν ούτε την επιθυμία ούτε τα βιώματα για να εκφράσουν κάτι πραγματικά μοναδικό. Απλά μιμούνται αυτά που εμείς τους ζητάμε να μιμηθούν, και το κάνουν με πολλούς περιορισμούς και σχετική επιτυχία. Όσο και να εξελιχθούν, θα τους πάρει καιρό μέχρι να γίνουν αληθινοί δημιουργοί και να μη χρειάζονται πια καθόλου τη βοήθεια μας.
*τα έργα με την υπογραφή spiralmove είναι αποτέλεσμα προτροπών του κου Νίκου Σταμπουλόπουλου στο πρόγραμμα Midjourney
Ο Νίκος Σταμπουλόπουλος είναι Σκηνοθέτης και σεναριογράφος ταινιών μυθοπλασίας και ντοκιμαντέρ. Ιδρυτής της ψηφιακής πλατφόρμας New Diaspora και σύμβουλος επικοινωνίας στο πρόγραμμα SEESOX Diaspora του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Εισηγητής σε προγράμματα κινηματογραφικής εκπαίδευσης για παιδιά και νέους. Digital artist και δημιουργός του project επιστημονικής φαντασίας Hex Space.
Site: