Γράφει η Λιάνα Ζωζά

Ο Jean-Paul Sartre (1905-1980), φιλόσοφος, θεατρικός συγγραφέας, μυθιστοριογράφος, πολιτικός ακτιβιστής, βιογράφος και λογοτέχνης, υπήρξε ο κυριότερος εκπρόσωπος του φιλοσοφικού υπαρξισμού και ίσως ο σημαντικότερος φιλόσοφος του εικοστού αιώνα.

“Man is condemned to be free? because once thrown into the world, he is responsible for everything he does”
Jean-Paul Sartre

Γεννήθηκε στο Παρίσι και ήταν το μονάκριβο παιδί του αξιωματικού του γαλλικού ναυτικού Jean-Baptiste Sartre και της Αλσατικής καταγωγής Anne-Marie Schweitzer. Πεθαίνοντας ο πατέρας του, όταν ο Sartre ήταν μόλις δύο χρονών και μη μπορώντας η μητέρα του να αναλάβει μόνη της, την ανατροφή του, επιστρέφουν στο σπίτι των γονιών της και ο μικρός μεγαλώνει σε ένα σπίτι όπου τα βιβλία έχουν κυρίαρχο ρόλο. Έτσι ξεκίνησε, σε νεαρή ηλικία, η “μύησή” του στην κλασική λογοτεχνία και τα πρώτα βήματα στην πορεία της διανόησης και στη φιλοσοφική του εξέλιξη.

Σαν έφηβος, ήρθε σε επαφή με τη φιλοσοφία μέσα από το δοκίμιο του Henri Bergson “Time and Free Will: An Essay on the Immediate Data of Consciousness”. Ακολουθούν ιδιωτικά σχολεία στο Παρίσι, όπου κερδίζει επαίνους και διακρίσεις και σημαντικές σπουδές που καταλήγουν στο École Normale Supérieure, όπου τελειώνει με τη σημαντική διατριβή “Image in Psychological Life: Role and Nature”, με καθηγητή τον διάσημο ψυχολόγο Henri Delacroix.

Συναντά το 1928, τη συγγραφέα και φιλόσοφο Simone de Beauvoir και συνυπάρχει μαζί της σε μια αντισυμβατική σχέση που κρατά 52 χρόνια μέχρι το θάνατο του, το 1980

Εκεί, συναντά το 1928, τη συγγραφέα και φιλόσοφο Simone de Beauvoir και συνυπάρχει μαζί της σε μια αντισυμβατική σχέση που κρατά 52 χρόνια μέχρι το θάνατο του, το 1980. Οι δυο τους λειτουργούν ανατρεπτικά, αμφισβητώντας τις πολιτικές και κοινωνικές δομές της εποχής, με τον τρόπο ζωής και σκέψης τους, θεωρώντας τες αστικές και καταπιεστικές και προκαλώντας τη συντηρητική κοινωνία της εποχής. Από αυτή την ελεύθερη και ανοιχτή συμβίωση προκύπτει, το 1943, το πρώτο βιβλίο του Sartre “Το είναι και το μηδέν”, με θέμα τη σύγκρουση μεταξύ της καταπιεστικής, πνευματικά καταστρεπτικής συμμόρφωσης και ενός “αυθεντικού” τρόπου “ύπαρξης”, βιβλίο που θα μπορούσε να αποτελεί και το κύριο φιλοσοφικό έργο του.

Ακολουθεί, το 1946, το “Ο Υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός” μέσα από το οποίο υποστηρίζει πως ο “Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος. Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος, γιατί δεν διάλεξε ο ίδιος την ύπαρξή του, αλλά εφόσον βρίσκεται στον κόσμο είναι υπεύθυνος για όλες τις πράξεις του. Η ελευθερία θα πρέπει να θεωρηθεί σκοπός του ατόμου. Μόνο όμως, αν συνοδεύεται από την αναγνώριση της ελευθερίας των άλλων“. Αρχικά, παρουσιάστηκε σαν διάλεξη και αποτελεί την εισαγωγή στη φιλοσοφία.

Πιστεύοντας στην στρατευμένη τέχνη και στο ότι οι διανοούμενοι οφείλουν να έχουν άποψη και ενεργό κοινωνικό ρόλο αποφασίζει κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου να καταταγεί στην υπηρεσία μετεωρολογίας του στρατού. Δυστυχώς, συνελήφθη αιχμάλωτος ανήμερα των γενεθλίων του, στις 21 Ιουνίου 1940. Εγκλείστηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γερμανία, για μερικούς μήνες, μέχρι που κατάφερε να διαφύγει.

Έχοντας πια και την εμπειρία του εγκλεισμού στο στρατόπεδο, εμμένει ακόμη περισσότερο στην άποψή του για την ανάγκη της στρατευμένης τέχνη και διανόησης και ιδρύει το 1945, το περίφημο λογοτεχνικό περιοδικό “Les Temps Μodernes”, όπου εκτός από τον ίδιο αρθρογραφούν οι Raymond Aron, Simone de Beauvoir, Michel Leiris, Maurice Merleau-Ponty, Albert Ollivier και Jean Paulhan. Οι André Malraux και Albert Camus αρνήθηκαν να συμμετέχουν στο εγχείρημα, ο καθένας για διαφορετικούς λόγους. Στο εκδοτικό σημείωμα που περιλαμβάνεται στο πρώτο τεύχος του περιοδικού, θέτει το θέμα της ευθύνης των διανοούμενων καθώς και της στρατευμένης λογοτεχνίας.

Μια σειρά από πολιτικές ενέργειες, από την πλευρά του, τον κάνουν τελικά να υποστηρίξει ανοιχτά το Κομμουνιστικό Κόμμα. Δηλώνει αριστερός, αλλά είναι αντίθετος με το Σταλινισμό. Είναι άραγε μια έξυπνη προσπάθεια του δημιουργήσει μια καινούρια θεωρία, όπου θα μπορούν να συνυπάρχουν ο μαρξισμός με τον υπαρξισμό; Η προσπάθεια απέτυχε, αλλά αυτό δεν εμπόδισε πολλούς να τον θεωρήσουν σαν τον απόλυτο στρατευμένο διανοούμενο που στήριζε τις πολιτικές επιλογές του με τη ζωή και το έργο του.

“…μια χαμένη μάχη είναι η μάχη που νομίζεις ότι έχασες”

Στις αρχές του 1960, ο διευθυντής του κουβανέζικου περιοδικού Revolucion, Carlos Franqui, προσκάλεσε τον Sartre, να επισκεφθεί την Κούβα. Το ταξίδι κράτησε ένα μήνα και συνοδευόμενος πάντα από τη Simon de Beauvoir, γνώρισαν από κοντά την Κούβα της επανάστασης, τον Fidel Castro και τον Che Guevara. Προέκυψε ένα μεγάλο ρεπορτάζ, το οποίο ο Sartre, δημοσίευσε στην εφημερίδα France-Soir, με τίτλο Ouragan sur le sucre και σε δεκαέξι συνέχειες, με στόχο να γνωρίσει το γαλλικό κοινό την κουβανέζικη επανάσταση.

Προκλητικός, αντιφατικός, αλλά παρ’όλα αυτά πιστός στις απόψεις του, το 1964, αρνείται να δεχτεί το Νόμπελ Λογοτεχνίας που του απονεμήθηκε, προκαλώντας έκπληξη στην παγκόσμια κοινή γνώμη και αναστατώνοντας τον πνευματικό κόσμο που τον σχολιάζει ποικιλότροπα.

Αδιαμφισβήτητο πάντως γεγονός, αποτελεί η απουσία του υπαρξιστή φιλοσόφου στην καθιερωμένη επίσημη τελετή των βραβείων Νόμπελ, τον Δεκέμβριο του 1964. Ο ίδιος σε επιστολή του προς τη Σουηδική Ακαδημία δήλωσε πως αρνείται να δεχτεί οποιαδήποτε διάκριση, από όποια ίδρυμα και να προέρχεται αυτή, πιστεύοντας πως του στερεί τη ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης.

Παλαιότερα, το 1945 είχε αρνηθεί την παρασημοφόρηση από τo γαλλικό Τάγμα της Τιμής (Légion d’ honneur) ενώ είχε απορρίψει και την έδρα που του προτάθηκε στο Κολλέγιο Γαλλίας (Collège de France).

Συνεχίζει να συμμετέχει ενεργά στα πολιτικά γεγονότα, με εντυπωσιακά δρώμενα και με τη συνέργεια και άλλων φιλοσόφων και να επεμβαίνει στη δημόσια ζωή, όταν κάποια θέματα του κεντρίζουν την προσοχή, ακόμη και όταν πια είναι καταπονημένος από τις σωματικές και πνευματικές υπερβολές.

Πεθαίνει στο Παρίσι, στις 15 Απριλίου 1980, από πνευμονικό οίδημα, δηλώνοντας πως ήταν και παραμένει… αναρχικός και αφήνοντας πίσω του, ένα από τα πιο σημαντικά φιλοσοφικά έργα που ακόμη και σήμερα δεν έχει ξεπεραστεί. Εξάλλου “…μια χαμένη μάχη είναι η μάχη που νομίζεις ότι έχασες”.

Ερώτηση: Γιατί δεν δεχτήκατε το βραβείο νόμπελ;
– Σαρτρ: Καλύτερα να μη μιλήσω γι’ αυτό.
– Γιατί;
-Σαρτρ: Γιατί δεν νομίζω πως μία ακαδημία ή ένα βραβείο
μπορεί να έχει καμιά σχέση μαζί μου. Εκείνο που θεωρώ για
μεγαλύτερη τιμή είναι να με διαβάζουν.
.
(Από το βιβλίο: Ο υπαρξισμός είναι ανθρωπισμός | Εκδόσεις: Ρούγκα)