Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος*
Σε μια εν δυνάμει συντελούμενη «παγκοσμίωση» (ιδανικό ζητούμενο της φιλοσοφίας του Κάντ) της αισθητικής κουλτούρας, που κύριο μοχλό πραγμάτωσης έχει την χρήση των εξελισσόμενων καθημερινά τεχνολογικών μέσων, οι παράμετροι επίτευξης αισθητικής συγκίνησης από νέα καλλιτεχνήματα, είναι πολύπλοκοι, ποικίλοι και πολλές φορές αλληλοαναιρούμενοι.
Ο πολιτισμός της τεχνολογίας, με δεδομένη την απόσταση του υποτιθέμενου δημιουργού καλλιτέχνη από την αρχική έμπνευση-ιδέα, μέχρι την υλοποίηση της από ενδιάμεσους τεχνικούς, περικλείει πολλά δυσεπίλυτα προβλήματα.
Είναι βέβαιο ότι τα προβλήματα αυτά, αισθητικά, δεοντολογικά, ηθικά αλλά και ενίοτε νομικά αποκτούν τεράστια βαρύτητα, όταν τα έργα-προιόντα των τεχνολογικών δυνατοτήτων εκτίθενται ή παράγονται διαδραστικά σε δημόσιο χώρο. Τότε το ευρύ και συνήθως απληροφόρητο κοινό ενδέχεται να αντιδράσει ποικιλότροπα. Αναγκαία λοιπόν και εξαιρετικής σημασίας καθίσταται η συμμετοχή σε θεωρητικό αρχικά διάλογο για το θέμα των ίδιων των δημιουργών τους.
Αυτό που διαπιστώνεται είναι ότι οι νέες τεχνολογίες παρέχουν νέες προοπτικές εξέλιξης και εφαρμογής καθώς και ένα καινοτόμο σύνολο εργαλείων και μεθοδολογιών. Έμπρακτο παράδειγμα είναι η χρήση του γρήγορου διαδίκτυου για τη σύνθεση πολυπρισματικών πολιτιστικών γεγονότων με τεράστιο αριθμό συμμετεχόντων. Διανοίγονται έτσι δυναμικοί ορίζοντες συνεργασίας και επικοινωνίας μεταξύ δημιουργών και κοινού, διαπολιτισμικού περιεχομένου.
Οι δημιουργοί μπορεί να διαμένουν σε διαφορετικά κράτη, πόλεις, νησιά ακόμη και χωριά, έχουν όμως σήμερα την δυνατότητα άμεσης συνεργασίας, εκμεταλλευόμενοι το «κοινωνικό φαινόμενο του διαδικτύου».
Η διαπολιτισμικότητα και η πολιτισμική σύγκλιση αποκτούν έτσι ένα νέο, ουσιαστικό περιεχόμενο. Η αλλαγή στην ίδια την έννοια του πολιτισμού αποκτά χαρακτήρα “επανάστασης”. Αυτό συμβαίνει γιατί η τεχνολογία αλλάζει τις κοινωνικές αντιλήψεις αιώνων για τις αξίες, τον χώρο, τον χρόνο και τα αγαθά. Έχει αρχίσει ήδη να επηρεάζει και να αλλάζει όχι μόνο την μορφή και τους τρόπους διάθεσης των προιόντων της έμπνευσης και της διάνοιας, αλλά και το ίδιο το περιεχόμενο της τέχνης.
Η ψηφιακή τεχνολογία διαμορφώνει πλέον πάνω σε διαφορετικά πρότυπα την ίδια την ουσία της δημιουργίας και της τέχνης και οδηγεί με τον τρόπο αυτό σε νέα μονοπάτια, που πρόκειται στο άμεσο μέλλον να γίνουν παγκόσμιοι λεωφόροι.
Η σύμφυση πολιτισμού και τεχνολογίας απλά συμβαίνει. Το φαινόμενο πλέον υπερβαίνει την ανθρώπινη επιλογή. Καταλήγουμε ότι η υιοθέτηση μιας προσεκτικής στάσης που θα καρπώνεται τα αναμφισβήτητα οφέλη και θα διαχειρίζεται αποτελεσματικά τους πολλαπλούς κινδύνους της αλληλεπίδρασης τεχνολογίας και πολιτισμού αξίζει να διερευνηθεί και να σκιαγραφηθεί στο μέτρο του εφικτού.
Ένα ακόμη κρίσιμο ζήτημα είναι αν η πολιτισμική σύγκλιση θα οδηγήσει τελικά στην πολιτισμική κυριαρχία του ισχυρότερου. Άλλωστε, μπορούμε να δούμε σημεία της παγκόσμιας πολιτισμικής σύγκλισης που είναι ορατά ακόμη και σήμερα, όπως η συντελούμενη, επανάσταση της κοινωνίας της πληροφορίας και έχει οδηγήσει στην επικράτηση της αγγλικής γλώσσας, της αγγλοσαξωνικής νοοτροπίας και της αμερικάνικης συμπεριφοράς. Η εφικτή λύση του προβλήματος μπορεί να αναζητηθεί στην εφαρμόσιμη συνύπαρξη, ενάντια στον πολιτιστικό πόλεμο (clash civilization).
Η εφικτή λύση του προβλήματος μπορεί να αναζητηθεί στην εφαρμόσιμη συνύπαρξη, ενάντια στον πολιτιστικό πόλεμο (clash civilization)
Βέβαια ταυτόχρονα απαιτείται η διάδοση ενός μοντέλου διαχείρισης των πνευματικών δικαιωμάτων στο υπό διαμόρφωση νέο ψηφιακό τοπίο. Τα αγαθά πρέπει να είναι ελεύθερα διαθέσιμα σε όλους, χωρίς πολύπλοκους περιορισμούς, που αποτρέπουν την ελεύθερη ηλεκτρονική πρόσβαση, μετατροπή, διανομή και αναπαραγωγή τους.
Φυσικά, απαιτείται η θέσπιση ξεκάθαρων κανόνων χρήσης και τροποποίησης κάθε μορφής καλλιτεχνικής δημιουργίας, σεβόμενοι και προστατεύοντας τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών.
Ταυτόχρονα με την ιδέα ενός «ελεύθερου» πολιτισμικού περιβάλλοντος, ενός μοντέλου που παρέχει το δικαίωμα στους δημιουργούς – εικαστικούς, σκηνοθέτες, συγγραφείς, μουσικούς, επιστήμονες, ερευνητές- να καθορίζουν οι ίδιοι τους «βαθμούς ελευθερίας» που επιθυμούν να φέρουν τα έργα τους.
Κατά συνέπεια είναι απαραίτητη η υιοθέτηση νέων ευέλικτων εργαλείων προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας (creative commons). Κύρια όμως τον λόγο θα έχουν οι σύγχρονοι δημιουργοί, γιατί τα δια-καλλιτεχνήματα τους, αν και είναι προιόντα της δικής τους πνευματικής ιδιοκτησίας παρουσιάζονται στο χώρο, με την ευρύτερη έννοια από άλλους -επιμελητές εκθέσεων, διοργανωτές projects, δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς, χορηγούς – που συχνά καθορίζουν η και επεμβαίνουν απαιτώντας συμβιβασμούς κάθε λογής.
Όλα αυτά βέβαια συνέβαιναν στα πράγματα της τέχνης και στο παρελθόν, όμως στο ψηφιακό παρόν έχουν γίνει πολυπλοκότερα και είναι πλέον απαραίτητο να λαμβάνονται υπόψιν, τόσο των καλλιτεχνών, όσο και των παραγόντων προβολής των έργων αυτών, όταν μετακομίζουν από τις γκαλερί των μυημένων επισκεπτών στον δημόσιο κοινόχρηστο χώρο και στη δημόσια κοινή θέα του καθενός. Εκεί που πολλαπλασιάζονται οι παράμετροι επιρροών στις μάζες, αλλά και οι πιθανοί κίνδυνοι.
Είναι ήδη καταγραμμένες περιπτώσεις που έργα προξενούν τις έντονες αρνητικές αντιδράσεις του κοινού, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις τολμηρών ή τρομακτικών συνθέσεων, για τον μέσο θεατή και το «κοινό» μέτρο ανοχής και κριτικής αντίληψης που επικρατεί.
Έχουμε ήδη πολλές πληροφορίες για αρνητικές αντιδράσεις από την προβολή σε δημόσιους χώρους όπως metro μεγαλουπόλεων, πλατείες, γήπεδα, υπαίθριες εκθέσεις, ανοικτά αμφιθέατρα- ψηφιακών έργων και performance, που εμπεριέχουν στοιχεία βίας σε ανθρώπους και ζώα, ερωτισμού, προσβολής θρησκευτικής συνείδησης, απαισιόδοξης ροπής, αυτοκαταστροφικών τάσεων η ποικίλων ρατσιστικών συμβόλων και απειλών, που αναστατώνουν το ευρύ διερχόμενο κοινό.
Έχουν καταγραφεί καταγγελίες πολιτών για προκλήσεις τάσεων λιποθυμίας, πανικού, αηδίας, ντροπής, αισθήματος καταδίωξης, αρνητικής διάθεσης, σε συνάρτηση με κάποια περιστατικά σωματικού κινδύνου από ζάλη ή συνωστισμό.
Ευνόητο ότι τόσο στο παρόν, όσο και στο μέλλον θα υπάρξει ένα τεράστιο αισθητικό, ηθικό και νομικό φάσμα και πλαίσιο επιλύσεων αναφορικά με όλα αυτά.
Η καλλιτεχνική έμπνευση και η υλοποίηση της με την τεχνολογική δια-καλλιτεχνικότητα, παρά τις αντιξοότητες και τους κινδύνους που συναθροίζονται, αρμόζει να έχει τη σφραγίδα των δημιουργών, με την προυπόθεση ευθύνης και επίγνωσης όλων των συνθηκών που ισχύουν στην ανοικτή και δημόσια επικοινωνία τους με το ευρύ κοινό.
*Ο Κώστας Ευαγγελάτος είναι εικαστικός, λογοτέχνης, θεωρητικός της τέχνης