Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος
Ζωγράφος, Λογοτέχνης, θεωρητικός της τέχνης
Ο «Κυβισμός», καλλιτεχνικό εικαστικό κίνημα στην Ευρώπη του 20ού αιώνα αναπτύχθηκε με δυναμικό ρεύμα κορύφωσης από το 1907 έως το 1914, συνεχίζοντας όμως να επηρεάζει διεθνώς και την επόμενη δεκαετία το εικαστικό γίγνεσθαι. Οι θεωρίες και κάποιες δημιουργίες του Πωλ Σεζάν είχαν προετοιμάσει ήδη από το 1904 τις αισθητικές έρευνες και συνθήκες για την εμφάνιση του κυβισμού. Πρωτοστάτησαν στην αρχική φάση της συνθετικής διαδικασίας και καθιέρωσης του, την οποία οι ιστορικοί τέχνης ονόμασαν «Συνθετικό κυβισμό», οι Πάμπλο Πικάσο και Ζωρζ Μπράκ. Ακολούθησαν σημαντικοί καλλιτέχνες της εποχής, όπως οι Χουάν Γκρίς, Ζαν Μέτζινγκερ, Άλμπερτ Γκλέιζε, Ρομπέρ Ντελωνέ, Ανρί Λε Φοκοννιέ, Φερνάν Λεζέ και σημαντικά ονόματα της επαναστατικής Ρωσικής Πρωτοπορίας.
Περί το 1907 οι Πικάσο και Μπράκ εγκατέλειψαν την προσπάθεια να συνταιριάσουν την άρθρωση των συστατικών επιπέδων και πλάνων του έργου με το χρώμα και έλυσαν το συνθετικό πρόβλημα αυτό με το φως και την σκίαση. Ο Πικάσο όρισε τον κυβισμό σαν μια τέχνη που πρωτίστως ασχολείται με τα σχήματα και καθόρισε ότι όταν αποκρυσταλλωθεί ένα σχήμα υφίσταται για να ζήσει την δική του ζωή. Επισημαίνει επίσης σε κείμενο του την εισαγωγή στο ζωγραφικό πεδίο σχημάτων που προηγουμένως αγνοούνταν.
Παραδοχή των κυβιστών ήταν ότι οι θετικές επιστήμες, η ψυχανάλυση, η μουσική συσχετίστηκαν με τον κυβισμό από τους θεωρητικούς απλά για να τον ερμηνεύσουν ευκολότερα. Η ολιγοχρωμία ή και η απουσία χρώματος σε συνδυασμό με τον κατακερματισμό της σχηματικής φόρμας και την ταυτόχρονη άποψη του αισθητικού αντικειμένου δημιουργούσαν αιχμηρές γεωμετρικές παραμορφώσεις αποκαλύπτοντας ένα νέο, αυτόνομο οπτικό κόσμο. Χαρακτηριστικά πρώιμα παραδείγματα οι πίνακες «Δεσποινίδες της Αβινιόν» του Πικάσο και «Σπίτια στο Εστάκ» του Μπράκ.
Ο όρος κυβισμός προέκυψε από την παρατήρηση του Ανρί Ματίς, ο οποίος προσδιόρισε τον πίνακα του Ζωρζ Μπρακ Maisons à l’Estaque ως “κυβιστικό”. Ο κριτικός τέχνης Λουί Βοξέλ οικειοποιήθηκε την ιδέα και ονόμασε τα σπιτάκια στον πίνακα του Μπρακ ως μικρούς κύβους. Ο ποιητής και κριτικός Γκυγιώμ Απολιναίρ είχε αφοσιωθεί αποκλειστικά στη μελέτη και προβολή των έργων του Πικάσο από το 1905 και του Μπρακ από το 1907. Το 1906 ο κριτικός Λουί Σασσεβέν σε άρθρο του χαρακτήρισε τον Μέτζινγκερ, ως ζωγράφο που μοιάζει με τον μεταιμπρεσιονιστή Σινιάκ, αλλά είναι πιο συγκεκριμένος σε ότι αφορά τον διαχωρισμό των κύβων και των χρωμάτων που μοιάζουν σαν να βγήκαν από μηχανή.
Ακόμα και αν οι κυβιστικές έρευνες του Πικάσο αφορούσαν πρώτιστα την ζωγραφική. Το 1909 η γλυπτική σύνθεση του «Η κεφαλή Φερνάντε» αντιπροσωπεύει την τρισδιάστατη εκδοχή του αναλυτικού κυβισμού. Όμως ο Πικάσο, δυσαρεστημένος, διαπιστώνει ότι αυτή του η προσπάθεια είναι μόνο μια «γλυπτική ψευδαίσθηση» της κυβιστικής τέχνης. Εκ τούτου ο διάσημος καλλιτέχνης σταμάτησε την γλυπτική έως το 1912, που ξεκίνησε την μικρή σειρά νεκρών φύσεων με κιθάρες. Πρότεινε μία τολμηρή και καινοτόμα λύση: την συγκέντρωση και συγχώνευση φτωχών υλικών, όπως χαρτόνι, ξύλο, κλωστές, εφημερίδες, ταπετσαρίες στη συνθετική επιφάνεια.
Ακολούθησε λοιπόν η δεύτερη φάση του «Αναλυτικού κυβισμού», με εμφανή εξελικτική επικέντρωση στα κολλάζ. Με την τεχνική του κολλάζ και την ενσωμάτωση στοιχείων της πραγματικότητας εγκαταλείφθηκε σταδιακά η ολιγοχρωμία και κυριάρχησαν οι φωτεινές αποχρώσεις. Στα μέσα αυτής της δεκαετίας του 1920 με την επικράτηση του λογοτεχνικού και εικαστικού κινήματος του σουρεαλισμού, ο κυβισμός αρχίζει να οπισθοχωρεί. Παρ’ όλα αυτά με τα νεότερα έργα τέχνης τους, οι Πικάσσο, Μπρακ, Γκλέιζε κ.α. εξακολούθησαν να εκφράζονται με κυβιστικά στοιχεία.
Ο κυβισμός εφαρμόστηκε με εφευρετική επιτυχία και στο πεδίο της γλυπτικής. Ο Πικάσο υπήρξε ο εισηγητής της νέας κυβιστικής γλυπτικής και από το 1909, ακολούθησαν σημαντικοί γλύπτες, όπως οι Ζακ Λιπσίτζ, Χένρι Λόρενς, Ρειμόν Ντουσάν-Βιγιόν, Οσίπ Ζάντκιν, Πάμπλο Γκαργκάλλο και Αλεξάντερ Αρχιπένκο, που αντιπροσωπεύουν την ανάπτυξη της κυβιστικής γλυπτικής, σε διάλογο με τις σχηματικές προεκτάσεις και αναπτύξεις των νέων ρευμάτων στο χώρο.
Παράλληλα αναπτύχθηκε η τάση του κυβιστικού Ορφισμού. Η ονομασία «Ορφισμός» δόθηκε από τον Απολιναίρ το 1911 σε μια ομάδα καλλιτεχνών που ήταν καλεσμένοι από τους «Ανεξάρτητους» των Βρυξελλών για να εκθέσουν μαζί τους. Διαπρεπείς βασικοί καλλιτέχνες αυτής της κυβιστικής τάσης ήταν ο Ρομπέρ Ντελωνέ και η γυναίκα του Σόνια Ντελωνέ. Στους ορφικούς πίνακες, τα έντονα χρώματα διαχωρίζονται από τα σχήματα και δημιουργούν επάλληλους χρωματιστούς κύκλους που δίνουν οπτικό ρυθμό και μουσικότητα στον πίνακα.
Επίσης, το 1912 εκδόθηκε το βιβλίο τέχνης «Κυβισμός» από τους Γκλέιζε και Μέτζινγκερ, το οποίο ξεδιάλυνε κάπως την σύγχυση γύρω από τον όρο. Αυτό το βιβλίο ήταν η πρώτη γραπτή θεωρία πάνω στην έννοια του κυβισμού και παραμένει έκτοτε η πιο ξεκάθαρη. Το αποτέλεσμα προέκυψε από την συνεργασία των δύο καλλιτεχνών και τις αναφορές αποκαλυπτικών συζητήσεων και εποπτικών διαπιστώσεων μέσα από τον ευρύτερο κύκλο ζωγράφων και θεωρητικών.
Στο βιβλίο διατυπώθηκε συμπερασματικά ότι: Κυβισμός είναι η παρατήρηση ενός αισθητικού αντικειμένου ταυτόχρονα από όλες τις πλευρές του, οι οποίες εν δυνάμει θα συγχωνευτούν εικαστικά σε μία εικόνα. Τυπικά παραδείγματα εφαρμογής παρέχουν ζωγραφικά ή γλυπτικά πορτρέτα και φόρμες, που η περιφορά του βλέμματος του καλλιτέχνη τα αποδίδει προφίλ και ανφας. Το 1913, ο Απολλιναίρ δημοσίευσε επίσης μια συλλογή σχολίων και παρατηρήσεων, την οποία ονόμασε «Κυβιστές Καλλιτέχνες».
Ο κυβισμός είναι αναμφίβολα το πιο ανατρεπτικό ρεύμα στην ιστορία της μοντέρνας τέχνης αφού αναστάτωσε κυριολεκτικά την παραδοσιακή έννοια αναπαράστασης στην τέχνη. Όπως είπε ο ιστορικός τέχνης Τζον Γκόλντινγκ «Ο κυβισμός είναι εικονική γλώσσα τελείως πρωτότυπη, ένας εντελώς καινούργιος τρόπος να βλέπεις τον κόσμο και μία νέα αισθητική θεωρία. Για αυτόν το λόγο έδωσε μια νέα κατεύθυνση στην μοντέρνα τέχνη».
Ιστορικά η κυβιστική προσέγγιση του χώρου και του κόσμου που εφάρμοσε διαμόρφωσε καθοριστικά την σύγχρονη εικαστική οπτική.
