Συνέντευξη στη Ζέτα Τζιώτη

Τι είναι αλήθεια τα artist’s books; Μεταφράζεται πιστά στα ελληνικά με τον όρο «εικαστικά βιβλία»; Εκτιμώνται από το βιβλιόφιλο και φιλότεχνο κοινό η σπανιότητα, η παλαιότητα και το περίτεχνο εξώφυλλο τους; Ποια η εικαστική τους αξία; Έχουν ζήτηση στις δημοπρασίες;

Ζητήσαμε λοιπόν από την ιστορικό τέχνης-αρχαιολόγο και ανεξάρτητη επιμελήτρια εκθέσεων, Λουΐζα Καραπιδάκη να μας μιλήσει γι αυτά.

-Τι είναι ένα artist’s book και ποια η διαφορά του με τα βιβλία τέχνης;

-Ένα artist’s book είναι ένα έργο τέχνης, συλλεκτικό αντικείμενο με αποκλειστικό δημιουργό τον ίδιο τον καλλιτέχνη, αντίθετα με ένα βιβλίο τέχνης ή ένα εικονογραφημένο βιβλίο, όπου οι δημιουργοί μπορεί να είναι πολλοί: ο καλλιτέχνης, ο συγγραφέας, ο ποιητής, ο βιβλιοδέτης, ο γραφίστας, ο τυπογράφος κ.ά.

Πρόκειται για μια μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης και εικαστικού πειραματισμού, όπως είναι οι περφόρμανς, οι εικαστικές εγκαταστάσεις, η mail-art. Αυτά τα βιβλία αντικατοπτρίζουν τις ιδέες, τα μηνύματα, τις αναζητήσεις, τον ψυχικό κόσμο, την αισθητική και τα πιστεύω του εικαστικού δημιουργού και δίνουν τη δυνατότητα της άμεσης επικοινωνίας μεταξύ δημιουργού και θεατή.

Ας σημειωθεί ότι η Anne Mœglin-Delcroix, καθηγήτρια φιλοσοφίας της τέχνης στη Σορβόννη και επιμελήτρια (1979-1994) της συλλογής εικαστικών βιβλίων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας (BN), έγραψε στο «Livres d’artistes, l’invention d’un genre : 1960-1980», ότι το εικαστικό βιβλίο έρχεται σε αντίθεση με τη βιβλιοφιλική παράδοση, όπου τα βιβλία ήταν συλλεκτικές εκδόσεις τέχνης», ενώ ο Jan Dove, επιμελητής της έκθεσης «Μια εξερεύνηση χωρίς περιορισμούς στην τέχνη των εικαστικών βιβλίων» στο Port Angeles Fine Arts Center της Washington, σημείωσε “το art books είναι ένα έργο τέχνης αλλά είναι ένα βιβλίο;»

-Πότε εμφανίστηκαν τα artist’s books;

-Τα artist’s books εμφανίστηκαν ως πρωτοποριακό κίνημα σε Ευρώπη και Αμερική ήδη από τη δεκαετία του ’60. Από τα πρώτα παραδείγματα ήταν οι δημιουργίες των Fluxus, ‘60 –’70, όπως το εμβληματικό βιβλίο-κουτί του George Brecht «Water Yam», 1963 με τις εκατοντάδες δαχτυλογραφημένες καρτέλες, αινιγματικής κυρίως γραφής, από το οποίο δημιουργήθηκε μια σειρά, τα fluxbox”, “fluxscores”, “fluxkit”. Έπειτα ο Wolf Vostell τη δεκαετία του ‘70 παρουσίασε τα βιβλία-κουτιά «Vostell i Aabenraa» με τρισδιάστατο περιεχόμενο, που έκαναν ιδιαίτερη αίσθηση, και στη συνέχεια υπήρξε άνθηση σε όλο τον κόσμο.

-Για ποιους λόγους ένα τέτοιο βιβλίο μπορεί να θεωρηθεί έργο τέχνης;

-Ένα βιβλίο μπορεί να θεωρηθεί «έργο τέχνης» όταν περιέχει πρωτότυπες εικαστικές δημιουργίες ή όταν έχει εικονογραφηθεί από έναν καλλιτέχνη και έχει εκδοθεί υπογεγραμμένο και αριθμημένο.

Για παράδειγμα «το Παγώνι» με τις ξυλογραφίες του Γιάννη Κεφαλληνού σε κείμενα του Ζαχαρία Παπαντωνίου, 1946, τα βιβλία με τα χαρακτικά του Τάκη Κατσουλίδη, του Χρήστου Σανταμούρη, του Αλέξη Κυριτσόπουλου, επίσης τo γιγαντιαίο έργο του Στέφανου Ζαννή με την ποίηση του Ομήρου, που περιέχει πρωτότυπα έργα με ελεύθερες θεματικές εικονογραφικές συνθέσεις, (1992-2020…)

Εδώ εξετάζουμε τα artist’s book, που πρέπει να διευκρινιστεί ότι είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Πρόκειται για βιβλία-έργα τέχνης, δημιουργίες εικαστικών, που έχουν διατηρήσει την επικοινωνιακή δύναμη του βιβλίου.

Για παράδειγμα τα εικαστικά βιβλία του Δημήτρη Κοντού, του Αλέξη Ακριθάκη, του Γιώργου Χατζημιχάλη, του Κύριλλου Σαρρή, του Γιάννη Μιχαηλίδη, του Κώστα Τσόλη, της Πέγκυ Κλιάφα, του Γιώργου Τσεριώνη, της Πελαγίας Κυριαζή, της Μαρίας Λουϊζίδου, κ.ά.

-Τα εικαστικά βιβλία με τους πίνακες, τις εκτυπώσεις, τα σχέδια, τις φωτογραφίες, τα σπάνια σημειώματά τους συνδυάζουν την οπτική έκφραση με την αφηγηματική δύναμη στη σύγχρονη τέχνη. Αυτό το είδος δουλειάς περιλαμβάνεται στις εκθέσεις και τις συλλογές μεγάλων μουσείων σύγχρονης τέχνης και προκαλεί το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών, μεταξύ ζωγραφικής, γλυπτικής και εγκατάστασης. Ποια η δική σας άποψη;

-Βέβαια τα artist’s book έχουν στα Μουσεία τη θέση ενός κανονικού έργου τέχνης και για παράδειγμα αναφέρω το Μουσείο Guggenheim της Βενετίας, όπου ανάμεσα στη μόνιμη συλλογή παρουσιάζεται και το εμβληματικό και πρωτοπόρο βιβλίο του Duchamp.

Στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, το Beaubour στο Παρίσι έχουν εκτεθεί κατά καιρούς στις μόνιμες συλλογές βιβλία καλλιτεχνών, όπως για παράδειγμα αυτά του κινήματος των Fluxus, αλλά έχει πραγματοποιηθεί και περιοδική έκθεση “Livres d’artises” το 1985 με εκθέματα αποκλειστικά αυτού του είδους τα βιβλία.

Στην Ελλάδα, εκτός από μια έκθεση στην Αρτ Αθήνα, έχουν πραγματοποιηθεί και περιοδικές εκθέσεις σε γκαλερί, όπως την “Preadexhibition” του Τεχνοχώρου στο τυπογραφείο Φωτόλιο & Τυπικόν, που επιμελήθηκα το 2015 με μέρος των εκθεμάτων εικαστικά βιβλία, καθώς και την έκθεση “Τhe library show” στην Γκαλερί Ελευθερία Τσέλιου, το 2017 με πάνω από 60 καλλιτεχνικά βιβλία, έργα Ελλήνων και ξένων δημιουργών.

Το 2018 οργανώθηκαν αξιόλογες εκθέσεις στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για την “Αθήνα, Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου”, όπως στην Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων η εμβληματική έκθεση “Οι Έλληνες καλλιτέχνες και το βιβλίο 1910 – 1967 και το βιβλίο ως έργο τέχνης” με επιμέλεια του Ντένη Ζαχαρόπουλου, τ. Καλλιτεχνικού Σύμβουλου της Πινακοθήκης, των Μουσείων και Συλλογών του Δήμου Αθηναίων (Ο.Π.Α.Ν.Δ.Α.).

Επίσης η έκθεση «Black in white», που επιμελήθηκα στο Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας Πειραιώς με εικαστικά βιβλία, και σημείωσα στον κατάλογο : “Μοναδικά έργα εφαρμοσμένης τέχνης τα χειροποίητα εικαστικά βιβλία… Βιβλία πανόδετα, leporellos, βιβλία με έργα ζωγραφικής, χαρακτικής ή φωτογραφίας, από σπάνια χαρτιά, με συμβατική ή αντισυμβατική μορφή, βιβλία-γλυπτά, παρουσιάζονται με τις πολυμορφικές εικαστικές εκφάνσεις τους διατηρώντας ταυτόχρονα την αφηγηματική τους δύναμη.”

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει αύξηση στη δημιουργία των εικαστικών βιβλίων και οργανώνονται art book fairs, που στοχεύουν στην προώθησή τους.

-Τα βιβλία αυτά έχουν ενδιαφέρον ως αντικείμενα δημοπρασιών μεγάλων οίκων;

-Στις δημοπρασίες εμφανίζονται διάφορα βιβλία τέχνης, σπάνιες καλλιτεχνικές εκδόσεις, σε tirage limité, βιβλιοφιλικές εκδόσεις και συχνά τα artist’s books, ως έργα τέχνης.

Για παράδειγμα στον οίκο δημοπρασιών Drouot Paris το 2016 είχε οργανωθεί δημοπρασία μόνον με βιβλία εικονογραφημένα από καλλιτέχνες και artist’s books.

-Συλλογές σπανίων εικαστικών βιβλίων. Ποια χαρακτηριστικά κάνουν αυτού του είδους τις συλλογές μοναδικές;

-Υπάρχουν συλλογές διαφόρων σπάνιων βιβλίων: εικονογραφημένα χειρόγραφα, βιβλιοφιλικές εκδόσεις, καλλιτεχνικά βιβλία, χειροποίητα βιβλία, παλαιά βιβλία κ.ά. Η μοναδικότητα έγκειται κυρίως στη σπανιότητα, στην παλαιότητα, στο περίτεχνο εξώφυλλο, είτε και στην εικαστικής τους αξία.

-Έχετε ασχοληθεί με τακτοποίηση τέτοιου είδους συλλογών. Πώς θεωρείτε ότι είναι ένας σωστός τρόπος ταξινόμησης τους;

-Στη μόνη φορά που ταξινόμησα συλλογή καλλιτεχνικών βιβλίων ήταν όταν επιμελήθηκα την έκθεση “91 βιβλία με έργα τέχνης του Αλέκου Φασιανού” από τις συλλογές της Πινακοθήκης Σύγχρονης Τέχνης Χ.& Σ. Μοσχανδρέου στην Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων το 2016.

Μετά από άπειρες απόπειρες ταξινόμησης, με αλφαβητικά το όνομα του συγγραφέα, το εργαστήριο παραγωγής, την τεχνική, λιθογραφίες, ξυλογραφίες, χαλκογραφίες, κολλάζ κλπ. κατέληξα στη χρονολογική κατάταξη, αφού ήταν όλα έργα ενός καλλιτέχνη.

-Αλέκος Φασιανός, Κωνσταντίνος Ξενάκης, Γιάννης Ψυχοπαίδης, πολύ σπουδαίοι και οι τρεις. Τι είδους βιβλία έχουν εικονογραφήσει;

-Ο Γιάννης Ψυχοπαίδης είναι από τους καλλιτέχνες που έχουν δημιουργήσει μεγάλο αριθμό καλλιτεχνικών βιβλίων. Παράλληλα με την εικονογράφηση πολλών λογοτεχνικών και ποιητικών έργων που εκδόθηκαν σε μικρό αριθμό αντιτύπων, φιλοτεχνεί και leporello με εικονογραφικά αγαπημένα του θέματα., όπου ενσωματώνει με τις εικαστικές τους επεμβάσεις συλλογισμούς, απόψεις, αμφισβητήσεις και άλλους συνειρμούς της κριτικής του σκέψης πάνω σε κοινωνικά και πολιτικά θέματα.

Τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του μανιέρας παραμένουν αναγνωρίσιμα με τις ρεαλιστικές αναφορές μιας αποσπασματικής απόδοσης να παραπέμπουν σε μια ιδιότυπη πνευματικότητα με διαλογιστικές προεκτάσεις.

Ο Κωνσταντίνος Ξενάκης έχει φιλοτεχνήσει «artist’s book» ήδη από τη δεκαετία του ’80. Τα έργα του εμπεριέχουν «ready images», προ υπάρχουσες εικόνες, «objets trouvés», έτοιμα αντικείμενα, και σε συνδυασμό με τις δικές του εικονογραφικές επεμβάσεις -σχέδια, γραφές, σύμβολα- μετασχηματίζονται σε περίοπτες γλυπτές συνθέσεις, έχοντας κρατήσει τη θεματική εννοιολογική φόρτιση. Ο Ξενάκης χρησιμοποιεί συχνά στα έργα του την εικονογραφική δύναμη οικείων τυπογραφικών συμβόλων για να διεισδύσει στο υποσυνείδητο του θεατή και να επικοινωνήσει τα κοινωνικοπολιτικά μηνύματα που τον απασχολούν.

Ο Αλέκος Φασιανός ακολουθώντας την παράδοση των βιβλιοφιλικών εκδόσεων της Γαλλίας εικονογράφησε πάνω από 150 τίτλους. Συνεργάστηκε με σπουδαίους ποιητές και λογοτέχνες της ελληνικής και της παγκόσμιας λογοτεχνίας, με διάσημα εργαστήρια λιθογραφίας και χαλκογραφίας, ενώ ανάμεσα στα έργα του συγκαταλέγονται και μονογραφίες. Στα βιβλία του εμπεριέχονται εκατοντάδες έργα υπογεγραμμένα και αριθμημένα από τον ίδιο σε διάφορες τεχνικές, από πρωτότυπες ζωγραφιές, σχέδια, estampes, pochoir, λινοτυπίες, κολλάζ, χαρακτικά μέχρι και άλλες μεικτές τεχνικές.

-Εικαστικά βιβλία και Έλληνες δημιουργοί…

-Η Ζωή Κεραμέα, που ζει Νέα Υόρκη και έχει φιλοτεχνήσει πολλά artist’s book. Η καλλιτέχνης ιχνογραφεί με μολύβι ή επεμβαίνει στο χαρτί δημιουργώντας διάτρητες επιφάνειες και φιλοτεχνεί τις μορφολογικές περιπέτειες γεωμετρικών σχημάτων σε βιβλία leporello. Στη σχηματοποιημένη γραφή της το ελάχιστο μεταλλάσσεται διαδοχικά και μετατρέπεται σε μέγα. Στη διαδρομή της εικονογραφικής μετεξέλιξης τα σχήματα αποδίδονται με ακρίβεια, παρά τον απόλυτα μινιμαλιστικό χαρακτήρα τους και προβάλλονται δεξιοτεχνικά με έναν επιδέξιο συνδυασμό γραμμικής και προοπτικής μέσα στην ιχνογραφημένη ή την κενή επιφάνεια του χαρτιού.

Πολλοί ακόμη σύγχρονοι Έλληνες καλλιτέχνες έχουν φιλοτεχνήσει εικαστικά βιβλία όπως ο Mάρκος Καμπάνης, ο Μανόλης Ρωμαντζής, ο Κώστας Βίτης, η Μαρία Σταμάτη, ο Μανόλης Αναστασάκος, ο Θοδωρής Λάλος, ο Δημήτρης Εφέογλου, η Ιφιγένεια Σδούκου, η Ελένη Κρίκη, ο Γιώργος Γιώτσας, η Βένια Δημητρακοπούλου κ. ά.

Η Βάσια Βανέζη, έχει αφιερώσει και ατομικές εκθέσεις με βιβλία από χειροποίητο χαρτί με διάφορες ύλες γιατί η υλική αναφορά στις μορφικές ιδιαιτερότητες των έργων της είναι ιδιαίτερα έντονη και συμβολική.

Εδώ διατηρήσαμε τον αγγλικό όρο artist’s books για να τα ξεχωρίσουμε από τα αλλά είδη καλλιτεχνικών βιβλίων, αφού στα ελληνικά δεν υπάρχει ακόμα δόκιμος όρος, αλλά ενίοτε αποκαλούνται και εικαστικά βιβλία.

Οι καλλιτέχνες εμπνέονται από την ιδέα ότι το βιβλίο είναι μια αστείρευτη πηγή πολιτισμού και γνώσης, είναι συνώνυμα της ανθρώπινης καλλιέργειας, διατηρούν ζωντανή τη μνήμη και κυρίως ότι ο κάθε άνθρωπος έχει μια ιδιαίτερη εξοικείωση μαζί τους. Είναι βιβλία που δεν υπόκεινται στους κανόνες ενός βιβλίου, στους τυπογραφικούς κανόνες, τη γραμματοσειρά, τα περιθώρια, το σχήμα, τη χάρτινη ύλη, τη ροή ενός κειμένου.

Ένα εικαστικό βιβλίο μπορεί να ξεφυλλίζεται, μπορεί να ανοίγει σε ανάπτυγμα, αλλά μπορεί και να είναι κουτί ή και να μην περιέχει καν γραφή.

Δημοσιεύτηκε στο φύλλο της axianews 27/6/2020 (short version συνέντευξης)

Ακολουθήστε μας στα social media:

Facebook: https://www.facebook.com/rtvs

Instagram: https://www.instagram.com/rtvs/