«Τραγωδία βιτρίνας» αποκαλεί την έκθεση θεατρικών προσωπείων που με τίτλο «Υποκριτές» παρουσίασε ο γλύπτης Μάνος Ποντικάκης στην Παρόδιο Στοά του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης ΕΚΠΑ, στο τρίστρατο που σχηματίζει η οδός Κολοκοτρώνη στη διασταύρωσή της με την Αιόλου και τη μικρή οδό Βασιλικής, στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας.
Όπως σημειώνει ο επιμελητής της έκθεσης Κωνσταντίνος Μπάσιος, «πρόκειται για μια ελευθεριάζουσα απόδοση, για μια σειρά επιλογών που η φαντασία τού δημιουργού περιγράφει ‒και εντέλει ορίζει‒ ποιο προσωπείο αντιστοιχεί σε ποιο “πρόσωπο”, όπου οι μεν ηρωίδες διατηρούν μια κάποια έμφυλη υπόσταση που δεν επιτρέπει παρερμηνείες, ενώ, αντίθετα, οι ήρωες αποδίδονται αχρωμάτιστοι, με μια αφαιρετική απόδοση των χαρακτηρολογικών τους στοιχείων. Ανάμεσά τους προκύπτουν, συνεχίζει ο επιμελητής, «διμερείς ή και τριμερείς διάλογοι, οι οποίοι τοποθετούνται ενώπιον ενός χορού, ο οποίος συμβολικά βρίσκεται στο βάθος του εκθεσιακού χώρου».
Συναντήσαμε τον καλλιτέχνη στο finissage της έκθεσης και μιλήσαμε μαζί του.
Συνέντευξη στην Αριστέα Παναγιωτακοπούλου
-Μάνο, πείτε μας μερικά λόγια για τα πρώτα σας βήματα στον χώρο της Τέχνης. Τι ρόλο έχουν παίξει οι καταβολές σας στο δημιουργικό σας ύφος;
-Αχ, αυτά τα «πρώτα βήματα» του καλλιτέχνη, όπως και κάθε ανθρώπου, είναι πλέον γνωστό, γίνονται σε τρυφερή ηλικία. Το περιβάλλον όπου έγιναν και οι μνήμες που δημιουργήθηκαν –όπως ο δυόσμος και ο βασιλικός δίπλα στην κούνια μου το καλοκαίρι στην αυλή με το νανούρισμα και το παιχνίδισμα των ηλιαχτίδων ανάμεσα στις φυλλωσιές, και τα άνθη της τριανταφυλλιάς στο προσκέφαλό μου μέχρι να αποκοιμηθώ– δεν μπορεί, κάποιο ρόλο θα έπαιξαν.
Το αέναο παιχνίδι των κατασκευών, με υλικά που μάζευα από δω κι από κει. Και τα ταξίδια στα μεγάλα μουσεία πριν τελειώσω το Δημοτικό: Πράντο, Ουφίτσι, Λούβρο, Εθνικό Μουσείο του Τόκυο, των εκδόσεων Φυτράκη και Mondadori, σε πρώτη κυκλοφορία.
Εκεί γνώρισα τον Πάολο Ουτσέλο, τον Ιερώνυμο Μπος, τον Ροντέν, τον Σεσσού Τόγιο και τον Μικελάντζελο, που έκαναν τρελή παρέα με τον Τζιμ Άνταμς, τον Γιώργο Θαλάσση και όλα τα παιδιά του πλοιάρχου Γκραντ. Κι έτσι, όλοι αυτοί και τόσοι άλλοι, τραγουδώντας τη Μαντουμπάλα χτίζανε Πετραδάκι-Πετραδάκι το καταφύγιο των ευαισθησιών, με μια Ροδιά Τετράκλωνη που μας φύτεψε η κυρία Μαίρη Λίντα στο κατώφλι.
Να, δεν θέλει και πολύ να σε πάρουν τα όνειρα και τραγουδώντας να φτιάχνεις και να καλλιεργείς έναν διαφορετικό εαυτό.
-Φαντάζομαι είχατε κάποιο πρώιμο ενδιαφέρον για το πρόσωπο. Ποια η πορεία σας προς το προσωπείο ως εικαστικό αντικείμενο; Ποια τα βήματα;
-Τα πρόσωπα των ανθρώπων ανέκαθεν ασκούσαν πάνω μου μια ανεξήγητη γοητεία, κάτι που ωστόσο καλλιεργούσε και την παρατηρητικότητά μου. Είτε επρόκειτο για τους γιορτινούς επισκέπτες, που φορώντας τα καλά τους προσπαθούσαν να γίνουν ενδιαφέροντες, είτε για τους συμμαθητές στο κάθε νέο σχολείο που έπρεπε στα πρόσωπά τους να αναζητήσω νέους φίλους (μπαμπάς στρατιωτικός γαρ), αλλά και αργότερα, τα πρόσωπα των συνεπιβατών στο αστικό λεωφορείο, στο ανάγλυφό τους πάντα κρύβονταν ιστορίες.
Είναι το παρελθόν μας που γράφει την ιστορία πάνω στα πρόσωπά μας: το μέτωπο, οι άκρες των ματιών, το σχήμα της μύτης, το βλέμμα και τα χείλη μού έλεγαν πως πίσω από αυτό που φαίνεται, το προφανές, υπάρχει και κάτι άλλο. Και όχι, δεν ήταν καχυποψία, όσο μια αίσθηση πως είμαστε οι άνθρωποι κάτι πολύ περισσότερο από αυτό που δείχνουμε, πιο σύνθετες υπάρξεις.
-Τι Σπουδές ακολουθήσατε και ποιες σημαντικές συναντήσεις σας βοήθησαν να φτάστε «το προσωπείο» σε αυτό το θαυμαστό επίπεδο;
-Όπως καταλαβαίνετε, το πρώιμο/έμφυτο αυτό ενδιαφέρον, σε συνδυασμό με τις σπουδές μου στη σχολή Βακαλό –με δασκάλους αγαπημένους την Ελένη Βακαλό, τους Θανάση Στεφόπουλο, Κυριάκο Ρόκο και τόσους άλλους– και με την πάροδο του χρόνου, με έφερε πρόσωπο με πρόσωπο με τη διαδικασία της προσωποποίησης.
Με οδήγησε να διερευνήσω την αναγκαιότητα της απόκρυψης και της καλλιέργειας του δημόσιου προσώπου και με προέτρεψε να αναζητήσω κάθε μορφή μάσκας και χρήσης της, από το μακρινό παρελθόν έως το περίπλοκο και πολύμορφο σήμερα, του οποίου αποτελεί βασικό εργαλείο.
Μερικά χρόνια μετά ήρθε η συνεργασία μου με το Κέντρο Έρευνας και Εφαρμογών του Αρχαίου Ελληνικού Δράματος ΔΕΣΜΟΙ και με σπουδαίους ανθρώπους του θεάτρου και των τεχνών, όπως οι Ασπασία Παπαθανασίου, Κώστας Γεωργουσόπουλος, Σταύρος Ντουφεξής, Νικήτας Τσακίρογλου, Γιάγκος Ανδρεάδης, και πολλοί άλλοι. Ανάμεσά τους κι ένας ξεχωριστός δάσκαλος της υποκριτικής: ο Μπαλινέζος βοηθός του Πήτερ Μπρουκ, Τάπα Σουντάνα, ένας μύστης του θεάτρου της μάσκας.
-Μιλήστε μας για το προσωπείο ως θεατρικό αντικείμενο.
-Στη σπουδή μου στο θέατρο –διότι ως τέτοια υπολογίζω την περίοδο των συνεργασιών μου με δραματικές σχολές και θιάσους– η σχέση αυτή με τη μάσκα απέκτησε ουσία και βάθος. Σε όποια θεωρητική γνώση και κατασκευαστική εμπειρία, προστέθηκε εκείνη της εφαρμογής και της λειτουργίας αυτού του μαγικού σκάφους, που μεταφέρει προς τον σκεπτόμενο θεατή με ασφάλεια τον λόγο και τα νοήματα του έργου με τρόπο πειστικό, προκαλώντας έτσι ευεργετικό αναστοχασμό.
Ανάμεσα στις διαπιστώσεις μου τα χρόνια αυτά, οι οποίες καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη σκέψη και τη δουλειά μου, είναι πως η μεταφορά, η προσωποποίηση και η μίμηση είναι τρεις από τις κορυφαίες παιγνιώδεις λειτουργίες του ανθρώπου καθότι παράγουν πολιτισμό. Παρά την πάροδο του χρόνου, τις υπηρετώ πάντοτε γοητευμένος, με δέος, πάθος και πάρα πολλές απορίες…
-Αντιλαμβανόμαστε το «προσωπείο» ως θεατρικό όργανο. Μιλήστε μας για την θέση του ως αυτόνομο εικαστικό αντικείμενο.
-Άραγε από ποιο σημείο και μετά ένα τεχνούργημα γίνεται έργο τέχνης;
Πότε ο δημιουργός γίνεται καλλιτέχνης; Και όσο περνά ο καιρός, τόσο τα ερωτήματα πληθαίνουν καθώς τα πρόσωπα ως τρισδιάστατα πορτρέτα, ως εκφραστικά γλυπτά, “απομακρύνονται” από την παράσταση, αποκτώντας ένα δικό τους σώμα. Αυτό είναι που επιχειρώ αρκετά χρόνια: να αναδείξω την εικαστική διάσταση του προσωπείου, πέρα από την υποστήριξη ενός ρόλου στην παράσταση, αλλά ως διαχρονικού συμβόλου που πάντα θα επιζητεί μια ερμηνεία.
-Πρόσφατα ολοκληρώθηκε η Έκθεση Υποκριτές: Τραγωδία Βιτρίνας στην Παρόδιο Στοά. Τι παρουσιάσατε;
-Στην Παρόδιο Στοά του ΕΚΠΑ και με την επιμέλεια του Ιστορικού και Κριτικού Τέχνης Κωνσταντίνου Μπάσιου παρουσιάζουμε τους ΥΠΟΚΡΙΤΕΣ, που χαριτωμένα ονομάσαμε Τραγωδία Βιτρίνας (22/6-25 Σεπτεμβρίου ’22) λόγω της ιδιαιτερότητας του εξαιρετικού, δημόσιου χώρου τέχνης, προσβάσιμου καθ’ όλο το 24ωρο, που έχει δημιουργήσει ο κ. Μπάσιος στο ισόγειο του κτιρίου του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, στη συμβολή των οδών Κολοκοτρώνη και Αιόλου.
Πρόκειται για ενσώματα τραγικά προσωπεία. Σε αυτήν τη δουλειά των τριών τελευταίων πολύ ιδιαίτερων χρόνων, καταγράφεται το αποτέλεσμα σειράς «συναντήσεων» με πρόσωπα-σύμβολα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας.
-Πώς ήταν οι συναντήσεις με τους ήρωες της αρχαίας τραγωδίας εν καιρώ Κορονοϊού;
-Οι συναντήσεις αυτές έγιναν χωρίς τους πιεστικούς όρους μιας παράστασης, που θα αφορούσαν οικονομικο-χρονικούς περιορισμούς και άλλα ζητήματα που συνήθως φέρνουν το αποτέλεσμα στο μέτρο των δυνατοτήτων μιας παραγωγής. Έχουν τουναντίον όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά μιας προσωπικής γνωριμίας.
Οι συνεντεύξεις αυτές –διότι η έρευνα για την απόδοση των χαρακτηριστικών της μορφής ενός ήρωα ή μιας ηρωίδας ενός θεατρικού έργου απαιτεί μια συνομιλία, μια βαθύτερη γνωριμία που θα επιτρέψει κάτι τέτοιο– έμελλε να γίνουν σ’ ένα περιβάλλον εξόχως αντιφατικό, που αφενός ευνοούσε τις εσωτερικές αναζητήσεις προσφέροντας άφθονο χρόνο, αφετέρου τις επέβαλλε, και μάλιστα με βάναυσο και νοσηρό τρόπο.
Έτσι λοιπόν, σε αυτό το κλίμα χαλαρής έντασης, ολοκληρώθηκαν τα πρόσωπα αυτά, που ως προσωπεία, δηλαδή ως θεατρικά όργανα, διατηρούν ως έναν βαθμό κάποιες προδιαγραφές λειτουργικότητας.
-Πώς γίνεται η σωματοποίηση του προσωπείου;
-Από αυτό το σημείο κι ύστερα, αρχίζει σ’ αυτό τον διάλογο να παίρνει σάρκα και οστά μια επιθυμία των ίδιων των ηρώων να σταθούν πάνω σε ένα δικό τους σώμα, αποκτώντας κατά κάποιον τρόπο μια πιο ανεξάρτητη υπόσταση. Υλοποιώντας αυτή την ποιητική σωματοποίηση, προχωρώ σ’ έναν υπαινιγμό τον οποίο είχα εξαρχής υπόψη μου και αφορά στις σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στις μάσκες, στις κούκλες και στα αγάλματα.
Αυτές οι τρεις προσεγγίσεις της ανθρώπινης μορφής έχουν παίξει –και εξακολουθούν– σημαντικό ρόλο στην κατανόηση του κόσμου, ως μέσα αναπαράστασης, αφήγησης και παραγωγής προτύπων και πολιτισμού. Έχω την αίσθηση ότι άνθρωπος, κούκλες, μάσκες και αγάλματα ορίζουν τις κορυφές μιας ισόπλευρης τριγωνικής πυραμίδας, που στο κέντρο της παράγεται ζωή: η ζωή του Homo Ludens.
ΚΟΥΚΛΕΣ: Παιδικό παιχνίδι, κουκλοθέατρο, αλλά και μανεκέν, μοντέλο πάνω στο οποίο θα προβληθούν νέες τάσεις.
ΜΑΣΚΕΣ: Τελετουργικά αντικείμενα, θεατρικά προσωπεία, κοινωνικά πρόσωπα, αλλά και θεραπευτικές μορφές ενός λυτρωτικού Άλλου.
ΑΓΑΛΜΑΤΑ: Προβάλλουν πρότυπα κοινώς αποδεκτά, ορθωμένα σε δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους, σε κοινή θέα.
-Ποιος ο στόχος της έκθεσης;
-Οι ΥΠΟΚΡΙΤΕΣ, πίσω από την τζαμαρία της βιτρίνας της Παροδίου Στοάς, μάς απευθύνονται απρόσμενα, με το στόμα μισάνοιχτο, λέγοντας πράγματα διαφορετικά στον καθένα, παίζοντας μαζί του, άλλοτε με χειρονομίες και άλλοτε με έντονα βλέμματα, σε παραστάσεις προσωπικές, όπου η κούκλα της βιτρίνας γίνεται παραδόξως Κάποιο Άγαλμα στο δρόμο, που… τον πόνο μας ν’ ακούσει δεν αρνήθηκε.
ΧΡΗΣΙΜΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ
ΚΟΥΚΛΕΣ: Παιδικό παιχνίδι, κουκλοθέατρο, αλλά και μανεκέν, μοντέλο πάνω στο οποίο θα προβληθούν νέες τάσεις.
ΜΑΣΚΕΣ: Τελετουργικά αντικείμενα, θεατρικά προσωπεία, κοινωνικά πρόσωπα, αλλά και θεραπευτικές μορφές ενός λυτρωτικού Άλλου.
ΑΓΑΛΜΑΤΑ: Προβάλλουν πρότυπα κοινώς αποδεκτά, ορθωμένα σε δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους, σε κοινή θέα.