Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος*
Από τα εφηβικά μου χρόνια, που άρχισα να μελετώ την ιστορία της νεοελληνικής τέχνης αναζητώντας προσωπικότητες ικανές να φωτίσουν αλλά και να προσδιορίσουν την δική μου καλλιτεχνική στάση και ταυτότητα, με έθελξαν με το έργο τους και την ζωή τους (η απόλυτη σχέση έργου-ζωής κριτήριο αξίας) οι νεοέλληνες που θεωρητικά και πρακτικά αναζήτησαν και εξέφρασαν, σε διαφορετικό τομέα ο καθένας, την ουσιαστική ελληνικότητα (όχι την τουριστική και γραφική ελληνικότητα που ανακάλυψαν και εξέφρασαν με αισιοδοξία, διακοσμητικότητα και εμφανή δάνεια από τον Ευρωπαικό μοντερνισμό αρκετοί γνωστοί εικαστικοί της γενιάς του 1930).
Όπως γράφει ο Μίμης Βιτσώρης στο δοκίμιό του «Τέχνη και εποχή» τα γνωρίσματα της ελληνικότητας είναι εσωτερικότερα… Ρυθμός, με την έννοια της ισορροπίας των στοιχείων, διαύγεια, όχι απαραίτητα ατμοσφαιρική, αλλά σκέψεως, πνευματικότητα στην ανώτερη βαθμίδα της.
Ο Μίμης Βιτσώρης γεννήθηκε το 1902 στη Θεσσαλονίκη. Μετά τον θάνατο του πατέρα του, η οικογένειά του έρχεται στην Αθήνα. Ο Βιτσώρης άρχισε να ζωγραφίζει σε ηλικία 16 χρόνων και στα 17 του γράφτηκε στη Σχολή Καλών Τεχνών. Η εκρηκτική φύση του όμως δεν προσαρμόστηκε στο αυστηρό ακαδημαϊκό σύστημα εκπαίδευσης και την εγκατέλειψε σχεδόν αμέσως.
Τι άραγε μπορούσε να προσφέρει η Σχολή στην ιδιοφυία του Βιτσώρη, εκτός ίσως από την στοιχειώδη γνώση του «χαράσσειν το σχήμα και του ανακατώνειν το χρώμα», όπως γράφει ο Π. Γιαννόπουλος στην Ελληνική Γραμμή;
Ο Βιτσώρης ζωγραφίζει εντατικά και στα 18 του χρόνια εκθέτει τα έργα του στην Αθήνα. Κατόπιν επισκέφτηκε την Ιταλία, τη Γερμανία και τη Γαλλία, που γνώρισε από κοντά τα πρωτοποριακά και ανατρεπτικά εικαστικά κινήματα της εποχής.
Στα κινήματα αυτά ο Βιτσώρης διατήρησε μια εκλεκτική απόσταση, γιατί τον ενδιέφερε μετά από την ανάλογη αφομοίωση να εκφράσει την καλλιτεχνική του ύπαρξη, που δυστυχώς από πολύ νωρίς υπέστη ψυχικές διαταράξεις. Πάντως το εικαστικό και θεωρητικό έργο του φανερώνει έναν δημιουργό κύριο των μέσων του, που προσπαθεί μέσα σε δύσκολες συνθήκες να υλοποιήσει το αισθητικό του πιστεύω.
Η φιλάσθενη φύση του Βιτσώρη και η οικονομική δυσχέρεια, παρόλο που συνεργάστηκε στο Παρίσι με την εφημερίδα “Petit Parisien” σαν σκιτσογράφος, τον αναγκάζει από το 1927 να εγκατασταθεί οριστικά στην Αθήνα. Στην Αθήνα εντάθηκε για τον Βιτσώρη ο δυσχερής αγώνας της επιβίωσης και επιδίδεται με επιτυχία στην εικονογράφηση εφημερίδων και περιοδικών, συνεχίζοντας βέβαια τις εικαστικές του αναζητήσεις.
Ζωγραφίζει λιμάνια και προσωπογραφίες που καθρεφτίζουν την μεσοπολεμική ατμόσφαιρα, φορτισμένη από την ταραχή και την μελαγχολία του, κατορθώνοντας να δώσει με καθαρά ζωγραφικά μέσα αληθινά ψυχογραφήματα. Ζωγραφίζει επίσης και σκιτσάρει ανθρώπους του θεάτρου (ο πρώτος του αδελφός Γιώργος Βιτσώρης ήταν γνωστός ηθοποιός και εκπρόσωπος των Ελλήνων Τροτσκιστών) καθώς και θέματα της νυχτερινής ζωής στο πνεύμα της μεγάλης παράδοσης του Λωτρέκ.
Το 1930 γίνεται ιδρυτικό μέλος της αντιακαδημαϊκής «Ομάδας Τέχνης» και συμμετέχει σε όλες τις εκθέσεις της. Ταυτόχρονα κάνει διεθνείς παρουσίες στις Biennale της Βενετίας το 1935 και 1940 και του San Francisco το 1939. Οι παρουσίες αυτές δεν έμειναν απαρατήρητες και υπάρχουν κριτικές σε ιταλικές και γερμανικές εφημερίδες της εποχής που αναγνωρίζουν την ιδιαιτερότητα του Βιτσώρη.
Επίσης έλαβε βραβεία σε σημαντικούς διαγωνισμούς στην Ελλάδα και έγκριτοι τεχνοκριτικοί αναγνώρισαν την ποιότητα της δουλειάς του. Αναφορές και κριτικές στα έργα του έχουν γίνει από τον Άγγελο Γ. Προκοπίου, τον Παντελή Πρεβελάκη, τον Δημήτρη Ευαγγελίδη, τον Σωτήρη Σκίπη, τον Ι. Μ. Παναγιωτόπουλο, τον Στέλιο Λυδάκη κ.α.
Ο Βιτσώρης ασχολήθηκε επίσης από το 1938 και με την γλυπτική, με αξιοσημείωτα πλαστικά αποτελέσματα. Στα εγκαίνια της αναδρομικής του έκθεσης στην Gallery DADA το 1987, της οποίας είχα την επιμέλεια, ο κορυφαίος γλύπτης, Μέμος Μακρής ανέφερε βλέποντας την προτομή του Γκρέκο, ότι στον τότε διαγωνισμό της Εθνικής Πινακοθήκης βραβεύτηκε το έργο του Βιτσώρη, αλλά όταν η επιτροπή διαπίστωσε ότι είναι έργο ζωγράφου, ματαίωσε την βράβευση…
Ο Βιτσώρης διατύπωσε και θεωρητικά τις απόψεις του σε άρθρα και μελέτες. Το 1940 δημοσίευσε την μελέτη του “Τέχνη και εντολή”, καλλιτεχνικοκοινωνικού περιεχομένου, και στη συνέχεια τις μελέτες “Έρευνα και διδασκαλία”, “Προβλήματα δημόσιας αισθητικής”, “Καλλιτεχνική αγορά”, οι οποίες εκφράζουν τις προχωρημένες αισθητικές του απόψεις. Απόψεις για τη διεθνή καλλιτεχνική σκηνή και την αδύναμη Ελληνική πραγματικότητα της εποχής του. Κριτικές μελέτες που δεν έγιναν κατανοητές σε βάθος και θα ήταν ωφέλιμη η επανέκδοση τους.
Η Εθνική Πινακοθήκη κατέχει αρκετά έργα του, ζωγραφικά και γλυπτά
Όμως τα χρόνια που πολέμου, οι θάνατοι μελών της οικογένειάς του, ιδιαίτερα του μικρού του αδελφού Τίμου Βιτσώρη, ποιητή και ιδεολόγου κομμουνιστή καθώς και η έντονη και ακατάσχετη υπαρξιακή αγωνία που τον δυνάστευε, έπληξαν θανάσιμα το ταλανισμένο πνεύμα του. Αφού πέρασε ένα χρόνο ψυχικών κρίσεων έδωσε τέλος στη ζωή του, ενώ νοσηλευόταν σε κλινική, τον Ιανουάριο του 1945.
Δώδεκα χρόνια μετά το θάνατό του έγινε μια αναδρομική έκθεση στη μεγάλη Αίθουσα του Παρνασσού, το 1973 ακολούθησε δεύτερη έκθεση στη Γκαλερί “Άστορ” και το 1987 στην Gallery “DADA” έγινε η τελευταία αναδρομικού χαρακτήρα έκθεση στην Αθήνα, με έργα που ανήκαν στη συλλογή της οικογένειάς του. Σε καμία όμως έκθεση δεν παρουσιάστηκε το συνολικό φάσμα από το πολύμορφο έργο του.
Αυτό ήταν και παραμένει υποχρέωση της Εθνικής Πινακοθήκης, που ήδη κατέχει αρκετά έργα του, ζωγραφικά και γλυπτά. Σε συνεργασία με την Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων και άλλες δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές που κατέχουν αξιόλογα έργα του θα άξιζε να πραγματοποιηθεί μια μεγάλη αφιερωματική έκθεση.
Το αξιοθαύμαστο στα έργα του Βιτσώρη, με το πυκνό και αδρό τους χρώμα και το ντελικάτο σχέδιο, είναι ότι συγκινούν βαθιά τον σύγχρονο θεατή. Το εν δυνάμει εξασκημένο μάτι μπορεί να διεισδύσει στον εναγώνιο ψυχισμό του και να πλησιάσει την εκφραστική ουσία της τέχνης του.
Μιας πηγαίας και ιδιότυπης εικαστικής κατάθεσης που δεν φέρνει λυρική γαλήνη, ρωπογραφικό ή ή νατουραλιστικό αισθησιασμό με δόσεις δημοφιλών λαικοφανών απλοποιήσεων, αλλά εγείρει χωρίς να είναι ανατρεπτική, αλλά εν τούτοις βαθιά νεωτεριστική για την εποχή του, έντονη αναμόχλευση της συνείδησης και της τραγικής μας φύσης.
- Ο Κώστας Ευαγγελάτος είναι εικαστικός, λογοτέχνης, θεωρητικός της Τέχνης.