Γράφει η Λιάνα Ζωζά
Η Mona Hatoum, Παλαιστίνια στην καταγωγή, γεννήθηκε το 1952, στη Βηρυτό του Λιβάνου. Μεγαλώνοντας σε μια οικογένεια που δεν στήριζε την επιθυμία της να ασχοληθεί με την τέχνη, αποφασίζει να σπουδάσει γραφικές τέχνες στο Πανεπιστήμιο της Βηρυτού και να δουλέψει στον τομέα της διαφήμισης.
Η ίδια δεν ήταν καθόλου ευχαριστημένη και πως να είναι άλλωστε, όταν από παιδί, το μόνο που έκανε ήταν να ζωγραφίζει, εκτός από τις σχολικές της εργασίες και τις σκέψεις της για τον κόσμο γύρω της.
Το 1975 επίσκεπτεται το Λονδίνο, την ίδια ακριβώς περίοδο που στο Λίβανο ξεσπά ο εμφύλιος και η αναγκαστική της επιλογή είναι η διαμονή της στη βρετανική πρωτεύουσα, όπου ξεκινά τις σπουδές της στην τέχνη. Θέλοντας να εκφράσει τις πολιτικές απόψεις και θέσεις της για την κατάσταση στην Παλαιστίνη στρέφεται από νωρίς σε μορφές τέχνης, όπως η video art, η performance και οι εγκαταστάσεις που της δίνουν τη δυνατότητα της άμεσης επικοινωνίας με το κοινό.
Στα πρώτα της έργα, που είναι κυρίως performances χρησιμοποιεί, με ιδιαίτερη επιμονή, το σώμα της σαν αλληγορική έκφραση της καταπίεσης, θέτοντας σχεδόν πάντα φραγμούς, ανάμεσα σε αυτό και το κοινό που την πρακαλουθεί.
Φραγμούς που έπαιρναν τη μορφή κελιού, κλουβιού, τοίχου, αλλά και μεμβράνης, κουκούλας ή πέπλου. Η ίδια εξάλλου είχε εκφράσει την άποψή της πάνω στην πολτιτιστική της μετατόπιση: “Τα έργα μου βασίζονται στην εμπειρία του να ζω στη Δύση σαν άτομο από τον Τρίτο Κόσμο, σαν outsider, σαν περιθωριακό άτομο, αποκλεισμένο, στο οποίο αναφέρονται σαν “Άλλος” ή σαν ένας από “Αυτούς”.
So Much I Want to Say, 1983, Tate
Τα έργα μου βασίζονται στην εμπειρία του να ζω στη Δύση σαν άτομο από τον Τρίτο Κόσμο, σαν outsider, σαν περιθωριακό άτομο, αποκλεισμένο, στο οποίο αναφέρονται σαν “Άλλος” ή σαν ένας από “Αυτούς”
Το έργο της So Much I Want to Say, 1983, αποτελείται από μια σειρά “ακίνητων” εικόνων, που αλλάζουν κάθε οκτώ δευτερόλεπτα και δείχνουν το πρόσωπο της σε κοντινό πλάνο, ενώ ένα ζευγάρι ανδρικών χεριών της κλείνουν το στόμα και την εμποδίζουν να μιλήσει. Ταυτόχρονα, ακούγεται η φωνή της στο ηχητικό κομμάτι, να επαναλαμβάνει τα λόγια του τίτλου. Τα ανδρικά χέρια, που ουσιαστικά φιμώνουν την καλλιτέχνη, αποτελούν το φυσικό και οπτικό φραγμό, ανάμεσα σε εκείνη και το ακροατήριό της, εμποδίζοντάς την στο να εμφανιστεί, να ακουστεί και να γίνει κατανοητή.
Παράλληλα, λειτουργούν σαν το σύμβολο μιας πολιτιστικής ελίτ που καταπνίγει τη φωνή των κοινωνικά αποκλεισμένων, όλων εκείνων που οδηγούνται στην αποξένωση λόγω της φυλής, της εθνικότητας ή του φύλου τους.
Μέσα από τις εικόνες που φαίνονται να έχουν σιγήσει, η Mona Hatoum, εστιάζει στις δυσκολίες των πολιτικών μειονοτήτων που σιωπούν ή αγνοούνται, ενώ η χωρίς αποτέλεσμα προσπάθειά της να απομακρύνει τα χέρια από το πρόσωπό της έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη συνεχή επανάληψη της φωνής της στην ηχητική εγκατάσταση, αποδεικνύοντας ότι μέσω του έργου της έχει βρει ένα κανάλι επικοινωνίας για τις πολιτικές ιδέες της.
Measures of Distance, 1988, Tate
Στην video εγκατάσταση Measures of Distance, 1988, η Mona Hatoum παρουσιάζει τη μητέρα της στο ντους, με την αραβική γραφή, από τις επιστολές της μητέρας που βρίσκεται στην Βηρυτό προς την κόρη που βρίσκεται στο Λονδίνο, να φαίνεται σαν να επιπλέει πάνω στις εικόνες του σώματος, εμποδίζοντας την πλήρη πρόσβαση του θεατή στην εικόνα.
Το κείμενο εμφανίζεται πάνω στην οθόνη στα αραβικά, ενώ η φωνή της Hatoum ακούγεται να το διαβάζει δυνατά στα αγγλικά. Οι φωτογραφίες της μητέρας τραβήχτηκαν από την ίδια την καλλιτέχνη, στη διάρκεια μιάς επίσκεψής της στο Λίβανο.
Οι ηχογραφημένες συνομιλίες στα αραβικά, μεταξύ μητέρας και κόρης, στις οποίες η μητέρα ακούγεται να μιλαει ανοιχτά γα τα συναισθήματα της, τη σεξουαλικότητά της, αλλά και τις αντιρρήσεις του συζύγου της για όλη αυτή την τόσο κοντινή παρατήρηση από την κόρη της, διακόπτονται από τη φωνή της Hatoum που διαβάζει στα αγγλικά.
Αν και φαίνεται πως η καλλιτέχνης εστιάζει στην πολύ στενή συναισθηματική σχέση μητέρας και κόρης, εντούτοις μιλάει και για τα ολέθρια αποτελέσματα του πολέμου που είναι η εξορία, η μετακίνηση, ο αποπροσανατολιμός και μια τεράστια αίσθηση απώλειας.
Ταυτόχρονα, λειτουργεί σχολιαστικά στην παθητική θέση της γυναίκας στον Αραβικό κόσμο, σαν μητέρα και όχι σαν γυναίκα με σεξουαλική υπόσταση.
Fix It, 2004, EMST, Athens
Στην Ελλάδα, τη Mona Hatoum, τη συναντήσαμε για πρώτη φορά, το 2004, μέσα από το έργο της Fix it, που ήταν η συμμετοχή της στην έκθεση “Διαπολιτισμοί” που διοργανώθηκε από το ΕΜΣΤ.
Το Fix it, ήταν μια εγκατάσταση, που αποτελούνταν από διάφορα, κυρίως μεταλλικά χαλασμένα και σκουριασμένα αντικείμενα, που η ίδια περισυνέλεξε από τον παλιό χώρο του εργοστασίου του Φιξ.
Τα συνέθεσε και τα φώτισε με λάμπες. O βόμβος από τις λάμπες ήταν αισθητός, ενώ η ένταση του φωτός ήταν διαρκώς μεταβαλλόμενη φτάνοντας από τη μέγιστη ισχύ στο σχεδόν σκοτάδι. Ο στόχος της ήταν να δημιουργήσει στον θεατή την αίσθηση της κλειστοφοβίας, του άγχους και του αφιλόξενου περιβάλλοντος. Ήθελε να συγκεντρώσει και να διαφυλάξει στοιχεία ενός κτιρίου που θα ανακαινιζόταν έτσι ώστε μέσα από το έργο της να συνεχίσει να υπάρχει η ταυτότητα του παλιού χώρου.
Hot Spot, Tate Modern, 2016
Η Mona Hatoum, αν και παρουσιάζει τα έργα της σε ομαδικές εκθέσεις και projects σε όλο τον κόσμο, έχει παραγματοποιήσει αριθμητικά πολύ λιγότερες ατομικές εκθέσεις.
Η Tate Modern, τον Μάιο του 2016, συγκέντρωσε τη δουλειά της που αντιστοιχεί στα 35 χρόνια που ζει στη Βρεττανία, σε μιά αναδρομική έκθεση που περιελάμβανε από τις πρώτες της performances και video μέχρι τα πιό πρόσφατα γλυπτά και τις μεγάλες κλίμακας εγκαταστάσεις της.
Η ίδια συνεχίζοντας να δουλεύει ασταμάτητα πάνω σε μια τέχνη χωρίς σύνορα και όρια που να την περιορίζουν εκφράζει το μικρό της παράπονο: “Μου κάνουν συχνά την ίδια ερώτηση.