Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος*
Ο Γεράσιμος Σταματελάτος (STERIS) γεννήθηκε το 1898 στο ορεινό χωριό Διγαλέτο της Κεφαλονιάς. Το 1910 παρακολουθεί μαθήματα στο «Θεοδωρακοπούλειο» Λύκειο Αλεξανδρείας.
Το 1915-1917 σπουδάζει στο Σχολείο Καλών Τεχνών Αθηνών στην Τρίτη τάξη του τμήματος ζωγραφικής, με δασκάλους τον Δημήτρη Γερανιώτη, Σπύρο Βικάτο και Γεώργιο Ιακωβίδη. Διακρίνεται με δύο μεγάλα βραβεία: το Χρυσοβέργειο και το Αβερώφειο. Ταξιδεύει στην Ιταλία, το Μόναχο και το Άμστερνταμ.
Αξιοσημείωτη η παραμονή του στη Ρώμη και η γνωριμία του με τον Giorgio de Chirico. Το 1926 επιστρέφει στην Αθήνα και παίρνει το πτυχίο του και αποσπά τριετή υποτροφία για μεταπτυχιακά στο Παρίσι. Τέλη του 1927 εγκαθίσταται στο Παρίσι όπου παρακολουθεί μαθήματα Ιστορίας της Τέχνης και λογοτεχνίας στη Σορβόννη. Παρακολουθεί μαθήματα στην Académie Julian.
Εκεί αποκτά επαφές με σημαντικούς καλλιτέχνες, όπως ο Πικάσο, ο Ντεραίν, ο Λεζέ, ο Μπράκ και σπουδάζει τοιχογραφία και αρχιτεκτονική εσωτερικών χώρων στην École des Beaux-Arts. Καθοριστική για την προβολή του ήταν η γνωριμία και συνεργασία του με τον Εμμανουήλ Σεγρεδάκη, έμπορο έργων τέχνης, που έγινε κάτοχος πολλών έργων του.
Στα τέλη του 1930 επιστρέφει στην Ελλάδα. Εγκαθίσταται στην Πλάκα σε ατελιέ που του παραχωρούν φίλοι του και σε αυτό ζωγραφίζει πυρετωδώς την μεγάλη σειρά των συνθέσεων του με τα «Ομηρικά Ακρογιάλια».
Αρχαικές λιτές μορφές μυθικής και ονειρικής υπόστασης αναδύονται αφαιρετικά στο παρόν. Το 1931 εκθέτει τα έργα του στην Αθήνα. Όμως, ο τότε διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης, καθηγητής ιστορίας της τέχνης και ποιητής Ζαχαρίας Παπαντωνίου, με άρθρο του στην εφημερίδα «Ελεύθερο Βήμα», ασκεί δριμεία κριτική κατηγορώντας τον μεταξύ άλλων για εγκεφαλικότητα αντί πνευματικότητα, διακοσμητικότητα και ατελή απόδοση των μοτίβων του.
Αναμφίβολα η στάση του Παπαντωνίου βασίστηκε στον γνωστό θαυμασμό του για τον Παρθένη, κύριο εκπρόσωπο μιας εκλεπτυσμένης συμβολιστικής πνευματικότητας, που είχε πρώτος στραφεί στην ανάπλαση ανάλογων συνθετικών σκηνών.
Ο Στέρης απάντησε με δημοσίευση του ευθαρσώς, με οξύτατο αντίλογο και θεωρητική προβολή των επιδιώξεων του. Οι δε διανοούμενοι της εποχής υπερασπίστηκαν την μοντέρνα αντίληψη του Στέρη, με 17 κριτικά άρθρα, που θεωρήθηκαν το πρώτο «μανιφέστο» της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας στην Ελλάδα.
Το 1931 αλλάζει επίσημα το επίθετό του, από Σταματελάτος σε Στέρης. Το 1935 εκθέτει έργα του στην Ρώμη, το Παρίσι, το Βερολίνο, την Θεσσαλονίκη και το 1936 στον Βόλο. Σημαντική ήταν η κρατική ανάθεση της αποκατάστασης των τοιχογραφιών στο Μυστρά, που συνεργάστηκε με τον φίλο του Φώτη Κόντογλου.
Συγχρόνως ετοιμαζόταν για το ταξίδι του στην Αμερική. Πριν την αναχώρησή του άφησε όλα του τα έργα του, στον έμπιστο του Γεώργιο Ν. Πολίτη.
Φτάνοντας στη Νέα Υόρκη, φεύγει για το Χόλυγουντ όπου φιλοτεχνεί κινηματογραφικές γιγαντοαφίσσες. Το 1938 επιστρέφει στη Νέα Υόρκη και αναλαμβάνει μετά από διαγωνισμό τη διακόσμηση του Ελληνικού Περιπτέρου στη Διεθνή Έκθεση του 1939. Φιλοτέχνησε τέσσερις μεγάλες τοιχογραφίες, με θέμα την ιστορία του Ελληνικού Πολιτισμού. Το 1946 ασχολήθηκε με την σκηνογραφία στο Θέατρο της Νέας Υόρκης.
Το 1949 πολιτογραφήθηκε Αμερικανός και μετονομάζεται από το Ανώτατο Δικαστήριο της Νέας Υόρκης σε Guelfo Ammon d’ Este.
Το 1950 εικονογράφησε τον Ορθόδοξο Καθεδρικό Ναό της Νέας Υόρκης και τον Καθεδρικό Ναό της Αγίας Τριάδας στη Μασαχουσέτη.
Από το 1965 έως το 1975 γράφει θεωρητικά και κριτικά κείμενα ιδιαίτερης εμβάθυνσης που αφορούν την εξέλιξη της τέχνης, καθώς και ποιήματα. Παρόλο που έχει διακόψει κάθε επικοινωνία με την Ελλάδα και τους φίλους του το 1969 εκτίθενται έργα του στην Γκαλερί «Νέες Μορφές».
Το 1970 στην «Τέχνη» της Θεσσαλονίκης και το 1978, 1980 στη Γκαλερί «Τρίτο Μάτι». Ο ίδιος δεν είχε καμία ανάμειξη σε αυτές τις εκθέσεις. Το 1980 διοργανώθηκε έκθεση με έργα του της μεγάλης συλλογής Κουτουλάκη στην Γλυπτοθήκη του Μονάχου.
Η έκθεση αυτή το 1982 μεταφέρθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα. Ο αινιγματικός Στέρης που τότε είχε εγκατασταθεί στη Νίκαια της Γαλλίας, αν και γνώριζε και για τις δύο εκθέσεις, δεν επισκέφθηκε καμία…
Μετά το θάνατό του στη Νέα Υόρκη το 1987, η χήρα του Anne d’ Este ανακαλύπτει ότι ο Στέρης ήταν ελληνικής καταγωγής! Μετά την εμφάνιση της στην Ελλάδα το 1988 και τις πολύτιμες πληροφορίες της για την άγνωστη περίοδο της ζωής του, ο Στέρης επανήλθε στο εικαστικό προσκήνιο.
Η ιδέα, όμως έκθεσης με τα έργα της περιόδου της Αμερικής στην Εθνική Πινακοθήκη, δεν πραγματοποιήθηκε. Η εσωτερική και αισθητική του πάλη από το 1937 και μετά τον οδήγησε σε μονοπάτια εικαστικής μεταλλαγής πριμιτιβικής διάστασης, που διαφέρει ποιοτικά από τα διαχρονικά, λυρικά Ομηρικά του Ακρογιάλια, αν και διατηρεί έντονο χρωματικό δυναμισμό και ενδιαφέρουσα θεματογραφία.
Το 1991 η Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης οργάνωσε έκθεση με αυτά τα τελευταία έργα του και εξέδωσε τεκμηριωμένο κατάλογο τους. Μετά εκτέθηκαν σε αναδρομική έκθεση στο Μέγαρο Μελά στην Αθήνα και το 2000 με την αρωγή του τεχνοκρίτη Αλέξανδρου Ξύδη και του εφοπλιστή Γιώργου Ποταμιάνου παρουσιάστηκαν σε μεγάλη τιμητική έκθεση στο Δημοτικό Θέατρο Αργοστολίου «Ο Κέφαλος». Το σύνολο των έργων αυτών κατέχει η Εταιρεία για την Προστασία Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Ο Στέρης από τους πλέον αντιπροσωπευτικούς ζωγράφους των οραμάτων της γενιάς του 1930 απέδωσε έξοχα την μνημική ανασύνθεση μοτίβων της αρχαιοελληνικής παράδοσης και της ονειρικής ατμόσφαιρας του νησιώτικου τοπίου. Με σύγχρονο αίσθημα και στυλ βασισμένο στους πρωτοπόρους της εποχής του.
Οι εκκεντρικές και επίσημες αλλαγές του ονόματος του, η ιδιόρρυθμη ψυχολογία του, η μυστηριώδης πολύχρονη απουσία του από την Ελλάδα έπλασαν έναν ιδιότυπο διεθνή εικαστικό δημιουργό, ο οποίος αμφισβητήθηκε στον τόπο του, όταν νέος ακόμη έδωσε έργα που φανερώνουν άπλετα και ανεξίτηλα την παρορμητική και οιστρογόνο ζωγραφική του κορύφωση.
* Ο Κώστας Ευαγγελάτος είναι Ζωγράφος, Λογοτέχνης, Θεωρητικός της Τέχνης.