Γράφει ο Γιώργος Δήμος
Παράλληλα με το κίνημα του Στρουκτουραλισμού, το οποίο είχε ως κύριους εκφραστές τον Ρολάν Μπαρτ, τον Μισέλ Φουκώ και αργότερα τον Λουί Αλτουσέρ και τον Νόαμ Τσόμσκι, στη Γαλλία της δεκαετίας του 1950 εξελίχθηκε και το κίνημα του Λετρισμού, με κύριους εκφραστές τον Ισίδωρο Ισού και τον Γκυ Ντεμπόρ. Όπως και ο Στρουκτουραλισμός, ο Λετρισμός ήταν ένα ριζοσπαστικό, avant-garde κίνημα, που είχε τις ρίζες του στο Μαρξισμό και το Νταντά και αποσκοπούσε στην αναθεώρηση όλων των αξιών στον καλλιτεχνικό χώρο, που αποτελούσαν το status quo της εποχής. Ο Ισίδωρος Ισού, ένας Ρουμάνος μετανάστης στο μεταπολεμικό Παρίσι, ίδρυσε τον Λετρισμό κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1940, βασιζόμενος στην αγάπη που έτρεφε για το Νταντά (το οποίο είχε γνωρίσει μέσα από το έργο του Τριστάν Τζαρά) και τον Υπερρεαλισμό του Αντρέ Μπρετόν.
Αν και ο Λετρισμός δεν είχε ένα συγκεκριμένο μέσο, από το οποίο συνήθιζε να διαδίδει τις αρχές του, η avant-garde ταινία του Ισού, με τίτλο, «Traité de bave et d’éternité» (Θεραπεία για το δηλητήριο και την αιωνιότητα) (1951) και διάρκεια 120 λεπτά, αποτελεί το έργο ορόσημο του κινήματος. Το φιλμ, που έκανε την πρεμιέρα του στο Φεστιβάλ Καννών 1951 και δημιούργησε σάλο, είναι χωρισμένο σε τρία μέρη, και με ύφος μανιφέστου και πρωταγωνιστή τον ίδιο τον Ισού, ανακοινώνει το τέλος του σινεμά, αλλά και την ανάγκη για την πλήρη αποικοδόμησή του. Προκλητικός και αδιάλλακτος, ο Ισού μοιάζει με τους προκατόχους του, μόνο από πλευράς αισθητικής καλλιέργειας, αλλά η συμπεριφορά και το στυλ του, θυμίζουν περισσότερο τους νέους της ηλικίας του, όπως ήταν ο Μάρλον Μπράντο και ο Τζίμι Ντην.
Με τον ίδιο τρόπο που το «Μανιφέστο του Φουτουρισμού» (1909), του Φίλιπο Τομάσο Μαρινέτι και τα «Μανιφέστα του Σουρεαλισμού» (1924-29), συντονισμένα από τον Μπρετόν, είναι σύντομα, αλλά γεμάτα πομπώδεις δηλώσεις και αφορισμούς, έτσι και το φιλμ του Ισού χρησιμοποιεί τακτικές σοκ, που έχουν αφυπνιστικό χαρακτήρα. Ο Ισού μας ανακοινώνει πως το σινεμά είναι «υπερβολικά πλούσιο», σε σημείο που έχει γίνει πια «παχύσαρκο». Το μέσο, κατά τη γνώμη του, έχει φτάσει στα όριά του και σύντομα «θα σκάσει»! Η έκρηξη αυτή, μας λέει, θα μοιάζει με «γουρούνι που σκάει» και θα σημάνει την πανωλεθρία του «παραφουσκωμένου αυτού οργανισμού, που αυτοαποκαλείται σινεμά».
Τα προφητικά λόγια του καλλιτέχνη μπορεί, βέβαια, να μην βγήκαν ακριβώς αληθινά, τουλάχιστον όχι σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα όσο εκείνος περίμενε. Το κήρυγμά του, όμως, βρήκε οπαδούς, και κυρίως τον μαρξιστή θεωρητικό, Γκυ Ντεμπόρ, ο οποίος δεν θα έγραφε ποτέ το «Société du spectacle» (Η κοινωνία του Θεάματος) (1967), και ίσως να μην γύριζε ποτέ τις αιρετικές ταινίες του, κατά τις δεκαετίες του 1950 και 1960, αν δεν είχε προηγηθεί η ταινία του Ισού.
Από πλευράς τεχνικής, το «Traité de bave et d’éternité» έχει μια υφή που θυμίζει «cinéma vérité». Σκηνοθέτες, όπως ο Ζαν-Λυκ Γκοντάρ, ο Φρανσουά Τρυφώ, η Ανιές Βαρντά και ο Ερίκ Ρομέρ, άντλησαν τόσο τη θεματολογία τους, όσο και το σκηνοθετικό τους ύφος από το έργο του Ισίδωρου Ισού και συνέχισαν να τον θεωρούν «πατέρα» της Nouvelle Vague και σημαντικό auteur στα χρόνια που άρχισε να κυκλοφορεί το Cahiers du Cinéma. Ο Γκοντάρ, σε έναν υπότιτλο της ταινίας του, «Masculin Féminin» (1966), αναφέρεται στους χαρακτήρες του ως «τα παιδιά του Μαρξ και της Κόκα-Κόλα». Η ειρωνική αυτή περιγραφή ταιριάζει στο ιδιότυπο στυλ του Ισού, που θα μπορούσε να έχει βγει από θεατρικό «Ρεαλισμού του Νεροχύτη», της βρετανικής σκηνής, με χαρακτήρες εξαγριωμένους νέους της εργατικής τάξης, που δεν έχουν ούτε διάθεση, ούτε τρόπο να ξεφύγουν από την κοινωνική τους κάστα.
Ο Ισού δεν προσποιείται πως ανήκει στην εργατική τάξη, όμως η θέση του στην παριζιάνικη κοινωνία, ως μετανάστης και η εξαγρίωσή του με το καθεστώς που επικρατούσε τότε στην τέχνη, το οποίο σε εκείνον έμοιαζε να έχει σαπίσει, φέρνει σίγουρα στο νου τους «angry young men» χαρακτήρες του βρετανικού θεάτρου, όσο και τους «επαναστάτες χωρίς αιτία» του αμερικανικού σινεμά της Χρυσής Εποχής.
Άραγε, εννοούσε πραγματικά τα όσα έλεγε ο Ισού, σχετικά με την κατάσταση του σινεμά την εποχή εκείνη; Οπωσδήποτε, ο καλλιτέχνης πάλεψε με νύχια και με δόντια για να προβληθεί η ταινία του στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Καννών. Το αρχικό «cut», που είχε διάρκεια 4,5 ώρες, στάθηκε αδύνατο να προβληθεί ολόκληρο και έτσι ο Ισού έκανε την υποχώρηση να το μοντάρει στις δύο ώρες. Ύστερα, το αντισυμβατικό περιεχόμενο της ταινίας προκάλεσε αμέσως αντιδράσεις, όταν προσπάθησε να το συμπεριλάβει στον επίσημο διαγωνισμό του φεστιβάλ. Ο Ισού, μάλιστα, απειλήθηκε κάποια στιγμή με απέλαση από τη Γαλλία. Είναι, λοιπόν, βέβαιο πως για εκείνον το «Traité de bave et d’éternité» δεν ήταν μικρή υπόθεση. Αξίζει, όμως, κανείς να πάρει τοις μετρητοίς τα όσα λέγονται μέσα στην ταινία; Η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση.
Το χιούμορ και η ειρωνεία είναι απαραίτητα συστατικά της avant–garde μυθοπλασίας, όπως υπήρξαν νωρίτερα και για τον Μαρσέλ Ντυσάν. Η προσπάθειά του Ισού να δείξει στο κοινό πόσο σημαντικά είναι αυτά, ήταν απολύτως ειλικρινής. Το χιούμορ, σαν το γέλιο, μοιάζει δευτερεύουσας σημασίας στη ζωή και την τέχνη. Χωρίς αυτά, όμως, όχι μόνο θα ήταν όλα πολύ πιο βαρετά και ανούσια, αλλά δεν θα μπορούσε καν να υπάρχει αυτό που αποκαλούμε «σοβαρή» τέχνη.
Δείτε το trailer της ταινίας στο YouTube:
