Γράφει ο Γιώργος Δήμος
Γεννημένος κοντά στο Κίεβο, το 1857, από Πολωνούς γονείς, ο Τζόζεφ Κόνραντ έμαθε Αγγλικά στα είκοσι ένα του χρόνια. Ξεκινώντας την καριέρα του ως ναυτικός στα 16, με τον καιρό έγινε καπετάνιος του βρετανικού εμπορικού ναυτικού και το 1894 μετακόμισε μόνιμα στην Αγγλία, έχοντας κερδίσει τη βρετανική υπηκοότητα. Ο Κόνραντ ξεκίνησε τη δεύτερη, συγγραφική του καριέρα, μόλις το 1889, και τα πρώτα διάσημα έργα του πραγματεύονται τις περιπέτειες διαφόρων φανταστικών χαρακτήρων του στη θάλασσα. Χαρακτηριστικά έργα εκείνης της περιόδου του είναι τα: «Λόρδος Τζιμ» (1900), «Νοστρόμο» (1904), και φυσικά η νουβέλλα του, «Η καρδιά του σκότους» (1899). Έχοντας κερδίσει δικαιωματικά τη θέση του ανάμεσα στους πιο αξιοσέβαστους συγγραφείς της εποχής στην αγγλική γλώσσα, ο Κόνραντ, στη δεύτερη και τελευταία φάση της λογοτεχνικής του σταδιοδρομίας στράφηκε προς την πολιτική.
Είναι κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου που γράφτηκε το διάσημο σήμερα και «σπερματικό» μυθιστόρημά του, «Ο μυστικός πράκτορας» (1907), το οποίο βασίστηκε στην πραγματική απόπειρα μιας τρομοκρατικής ομάδας να ανατινάξει το Αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς Παρκ στο Λονδίνο, το 1894. Το μυθιστόρημα αυτό έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης για δεκάδες μεταγενέστερα έργα του 20ου αιώνα, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και μία «χαλαρή» μεταφορά του Άλφρεντ Χίτσκοκ για τη μεγάλη οθόνη («Σαμποτάζ», 1936) και φυσικά η επιτυχημένη σειρά βιβλίων του Ίαν Φλέμινγκ και τελικά κινηματογραφικών μεταφορών που συνεχίζονται μέχρι σήμερα, με κεντρικό χαρακτήρα τον Τζέιμς Μποντ.
Συνοπτικά, η πλοκή του «Μυστικού πράκτορα» του Κόνραντ αφορά την περιπέτεια ενός μεσοαστού, ονόματι Άντολφ Βέρλοκ, που ζει στο Λονδίνο με τη γυναίκα του, Γουίνι, τη μητέρα της και τον αυτιστικό αδερφό της, Στίβι, στο διαμέρισμα πάνω από το βιβλιοπωλείο, που αποτελεί την οικογενειακή τους επιχείρηση. Ο κύριος Βέρλοκ είναι φαινομενικά ένας τεμπέλης, που δεν σηκώνεται από το κρεβάτι πριν από το μεσημέρι και διατηρεί σχέσεις με μια αναρχική ομάδα, η οποία διανέμει μέσω του βιβλιοπωλείου του τη φυλλάδα της, που συχνά έχει ακατάλληλο περιεχόμενο. Όλο αυτό αποτελεί ένα καμουφλάζ, καθώς ο κύριος Βέρλοκ δουλεύει, στην πραγματικότητα, για την Πρεσβεία μιας ανώνυμης χώρας (που μάλλον πρόκειται για τη Σοβιετική Ένωση), η οποία μια μέρα του δίνει οδηγίες να ανατινάξει το Αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς Παρκ.
Ο κύριος Βέρλοκ είναι ένας μέτριος προς κακός μυστικός πράκτορας και έτσι ο διπλωμάτης της ανώνυμης χώρας, κύριος Βλαντίμιρ, του αναθέτει μία αποστολή που θα θέσει σε κίνδυνο τη ζωή του, για να αποδείξει την πίστη του στην πατρίδα. Δειλός και φοβητσιάρης καθώς είναι, ο Βέρλοκ αποφασίζει να αφήσει αυτή τη δύσκολη δουλειά στα χέρια του Στίβι, με μοιραία για όλους τους χαρακτήρες αποτελέσματα.
Ο Κόνραντ μιλάει εδώ, πολύ πριν την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, για το πρόβλημα της κατασκοπείας, το οποίο οι βρετανικές αρχές φαίνεται να γνωρίζουν, αλλά, για διπλωματικούς λόγους, αντιμετωπίζουν σαν «αρρώστια» την οποία δεν μπορούν να γιατρέψουν οριστικά, αλλά μόνο να καταπολεμήσουν τα «συμπτώματά» της. Εστιάζοντας άλλοτε σε υψηλόβαθμους αστυνομικούς και υπουργούς και άλλοτε σε καθημερινούς ανθρώπους ή και αναρχικούς, ο συγγραφέας εξετάζει τη σχέση μεταξύ εγκληματία και οργάνου του νόμου (τον οποίων το μυαλό βλέπει να λειτουργεί, για πρακτικούς λόγους, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο) και μεταξύ κυβερνητικού εκπροσώπου και απλού πολίτη (μια σχέση ψυχρής εκμετάλλευσης), δίνοντάς μας έτσι μια σφαιρική εικόνα του πως λειτουργεί η ίδια η κοινωνία.
Ο λόγος που η ξένη κυβέρνηση θέλει να ανατινάξει το Αστεροσκοπείο είναι μάλλον σαθρός. Όπως εξηγεί ο κύριος Βλαντίμιρ στον Βέρλοκ, περιμένουν πως αν καταστρέψουν αυτό το σύμβολο της Επιστήμης, η βρετανική κυβέρνηση θα πεισθεί να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει την εγχώρια τρομοκρατία και τα αναρχικά στοιχεία γενικότερα, γιατί θεωρούν πως οι τακτικές που αυτή ακολουθεί σήμερα ενθαρρύνουν τέτοιου είδους ομάδες και στη δική τους χώρα. Ο κύριος Βέρλοκ βρίσκεται, έτσι, στο επίκεντρο αυτών των μεγάλων συμφερόντων, μην έχοντας τη δύναμη ή τον τρόπο να αρνηθεί τις διαταγές της Πρεσβείας, και αντί να αναλάβει τις ευθύνες του, επιλέγει να βάλει σε κίνδυνο τη ζωή ενός πιο αδύναμου από εκείνον, του αυτιστικού αδερφού της γυναίκας του, ο οποίος δεν έχει την ευθύνη ούτε καν των δικών του πράξεων.
Δεν είναι τυχαίο που ο Κόνραντ διάλεξε να «δανειστεί» τον τρόπο με τον οποίο περιγράφει τους δρόμους του Λονδίνου από τον «Ζοφερό οίκο» (1852), του Κάρολου Ντίκενς. Επηρεασμένος από το Νατουραλιστικό κίνημα της εποχής, ο συγγραφέας μιλάει για την εκμετάλλευση των αθώων και των φτωχών από τα υψηλοτέρα στρώματα της κοινωνίας, με τραγικές για τους πρώτους επιπτώσεις.
Ο Στίβι έχει μεν διανοητικό πρόβλημα, όμως τα κακώς κείμενα της κοινωνίας που εντοπίζει, όπως είναι η κακομεταχείριση των αλόγων από τους καροτσέρηδες, που τα πληγώνουν για να βγάλουν περισσότερες κούρσες, ή το γεγονός ότι η αστυνομία δεν βρίσκεται εκεί για να προστατέψει τους φτωχούς από τις κοινωνικές αδικίες, αλλά για να τους αποτρέψει από το να κλέψουν από τους πλούσιους όταν βυθιστούν στην εξαθλίωση, είναι υπαρκτά και τον συγκλονίζουν, όπως θα συγκλόνιζαν ένα μικρό παιδί.
Η αναρχία είναι ένα από τα βασικά θέματα του μυθιστορήματος αυτού του Κόνραντ. Ο συγγραφέας μοιάζει να την βρίσκει ουτοπική σαν φιλοσοφία και απογυμνωμένη από κάθε θεωρητική γοητεία σαν κοινωνικό φαινόμενο. Οι χαρακτήρες του έργου που δηλώνουν αναρχικοί είναι στην ουσία τεμπέληδες, αποκληρωμένοι ιδεολογικά από την κοινωνία και δειλοί μπροστά σε σημαντικές αποφάσεις.
Όπως είχε γράψει και σε μία εισαγωγή του, η Γουίνι, η γυναίκα δηλαδή του κύριου Βέρλοκ, είναι η μόνη πραγματικά «αναρχική» χαρακτήρας του βιβλίου, καθώς είναι η μόνη που ξεσπά βίαια απέναντι σε κάποιον άλλο χαρακτήρα. Όλες οι περιγραφές της Γουίνι την παρουσιάζουν σαν μία πρακτική και πιστή σύζυγο, που δεν ξέρει πολλά από φιλοσοφίες και πολιτική και εκφράζεται με απλά λόγια. Αυτή φαίνεται να είναι και μία έμμεση δήλωση του Κόνραντ, δηλαδή πως η πραγματική επανάσταση μπορεί να έρθει μόνο από μία αγνή ψυχή.
Η μεταφορά του Χίτσκοκ στην ταινία του, «Σαμποτάζ», αν και όχι κατά γράμμα πιστή στην πλοκή του «Μυστικού πράκτορα», είναι ίσως μία από τις καλύτερες που έγιναν ποτέ. Όπως και ο Χίτσκοκ, έτσι και ο Κόνραντ έχει την αίσθηση της δράσης και προκαλεί την αγωνία του αναγνώστη να δει ποια θα είναι η κατάληξη της ιστορίας. «Τα 39 σκαλοπάτια» (1915), του Τζον Μπιούκαν, το οποίο έγινε επίσης ταινία από τον Χίτσκοκ το 1935, έχει σίγουρα δανειστεί στοιχεία από το μυθιστόρημα του Κόνραντ. Αν και η έμφαση στην υπερβολική δράση και την αγωνία είναι πολύ μεγαλύτερη από εκείνη στην ανάπτυξη των χαρακτήρων ή την πολιτική κατάσταση που επιτρέπει την κατασκοπεία, τα βιβλία του Ίαν Φλέμινγκ με πρωταγωνιστή τον Τζέιμς Μποντ, που ξεκινούν με το «Καζίνο Ρουαγιάλ» (1953), έχουν και αυτά δανειστεί πολλά από τη μυθοπλασία του Κόνραντ.
