Η χρυσή εποχή παγκοσμίως για την αγορά της τέχνης των δεκαετιών 1990- 2000 -έστω και πλασματική- έχει περάσει και δεν διαφαίνεται στον ορίζοντα η άμεση επιστροφή της. Η τότε οικονομική ευμάρεια οδήγησε πολλούς Έλληνες που είχαν μικρή ή ακόμα και καθόλου σχέση με τα εικαστικά, να στραφούν στην αγορά έργων τέχνης είτε από καλαισθησία και αγάπη για το «ωραίο», είτε για επένδυση, είτε για προσωπική προβολή και επίδειξη.
Συνέντευξη στη Ζέτα Τζιώτη
Φιλότεχνοι που επισκέπτονταν μουσεία κυρίως στο εξωτερικό, επιθυμούσαν να αποκτήσουν έργα τέχνης για την ποιοτική διακόσμηση των οικιών τους. Η τοποθέτηση έργων τέτοιας κατηγορίας δεν ήταν απλώς μια εξαιρετική διακοσμητική επιλογή, αλλά φέροντας το έργο την υπογραφή κάποιου γνωστού καλλιτέχνη, αποτελούσε αναμφισβήτητα μέσο κοινωνικής καταξίωσης.
Αυτή όμως η πτυχή είχε και κάποιες πολύ θετικές προεκτάσεις τόσο για την ίδια την τέχνη, όσο και για την οικονομία, όπως την ίδρυση νέων μουσείων και την μεγαλύτερη δραστηριοποίηση των παλιότερων, την εμφάνιση νέων γκαλερί, την συχνότερη παρουσίαση ομαδικών και ατομικών εκθέσεων, την αύξηση του φιλότεχνου κοινού, καθώς και την αύξηση των πωλήσεων και των τιμών κλεισίματος των έργων στις δημοπρασίες.
Από τότε, την χρυσή εκείνη εποχή, έχουμε περάσει δια πυρός και σιδήρου φτάνοντας στο 2020 στην κρίση της πανδημίας του κορονοϊού.
Και τώρα τι κάνουμε πάλι; Μόλις λίγο ξεθαρέψαμε και βάλαμε νέες βάσεις για πιο νοικοκυρεμένα βήματα στην οικονομία, ως δια μαγείας, παρουσιάστηκε νέο πρόβλημα. Εξάλλου είναι σαφές ότι η τέχνη είναι από τους κλάδους που πλήττεται πρώτα και ανακάμπτει τελευταία.
Ζητήσαμε την άποψη της εικαστικού, Ειρήνης Κανά και του συλλέκτη, Ιορδάνη Κοτζαϊβάζογλου* για την αγορά της τέχνης στην Ελλάδα του σήμερα μέσα στην κρίση της πανδημίας του κορονοϊού.
-Κυρία Κανά, με ποιους τρόπους η πανδημία αυτή επηρεάζει έναν καλλιτέχνη;
-Η πανδημία του κορωνοιού είναι ένα θέμα με τεράστιες επιπτώσεις στην οικονομία, στην κοινωνική ζωή, στην ευημερία μας, στη δημόσια υγεία και είναι φυσικό να επηρεάζει δραματικά τις τέχνες, τόσο στο δημιουργικό μέρος, όσο και στο οικονομικό.
Σε κάθε οικονομική κρίση ο χώρος του εμπορίου της τέχνης είναι από εκείνους με τις πιο καταστροφικές επιπτώσεις. Όλοι έχουμε κάποια πικρή εμπειρία από την προηγούμενη οικονομική δοκιμασία των τελευταίων δώδεκα ετών στην χώρα μας. Οι περισσότεροι εικαστικοί είδαν τις τιμές των έργων τους να μειώνονται σημαντικά. Σ αυτό συνετέλεσε η μειωμένη ζήτηση, η δευτερογενής αγορά, η αύξηση των δημοπρασιών με τα έργα ιδιωτών που «ξεπούλησαν» τις συλλογές τους για λόγους οικονομικούς . ‘Ήταν λοιπόν φυσικό επακόλουθο η έλλειψη ενδιαφέροντος για την απόκτηση έργων σε μια εποχή όπου υπήρχαν πολλά προβλήματα ζωτικής σημασίας.
-Επηρεάζει σαφώς όλες τις μορφές της τέχνης.
-Φυσικά. Στην εποχή του κορωνοιού, εκτός από τις οικονομικές συνέπειες, προκύπτει, λόγω των περιορισμών και η έλλειψη άμεσης επαφής του κοινού με το καλλιτεχνικό αντικείμενο και αναφέρομαι σ όλες τις τέχνες.
Παραστάσεις της ΕΛΣ, θεατρικά έργα, συναυλίες, όλα μαγνητοσκοπημένα.
Στον χώρο των εικαστικών αρχίζει να εφαρμόζεται το διαδικτυακό εκθετήριο στις μεγάλες και όχι μόνο διοργανώσεις. Η Art Basel στο Hong Kong εκθέτει διαδικτυακά εκατοντάδες έργα.
Αναβάλλονται όπως είναι λογικό σημαντικά εγκαίνια γκαλερί και μουσείων .
Η Πινακοθήκη Τέιτ με την αναδρομική έκθεση του Άντυ Γουόρχωλ κλείνει τις πόρτες της.
Θα ξορκίσουμε το κακό κάνοντας τέχνη, όπως πάντα
–Η τεχνολογία στην υπηρεσία της τέχνης λοιπόν. Αυτόν τον καιρό όλα γίνονται διαδικτυακά.
-H τεχνολογία έχει γίνει ο μεγάλος υποστηρικτής της τέχνης (και όχι μόνο) ιδιαίτερα αυτήν την εποχή, όπου όλοι σε κατ’ οίκον περιορισμό, αναζητάμε ένα παράθυρο στον κόσμο. Ευτυχώς που μ αυτόν τον τρόπο, μπορούμε να παρακολουθήσουμε τις περισσότερες εκδηλώσεις διαδικτυακά.
– Πώς φαντάζεστε την επόμενη ημέρα;
-Αυτήν την στιγμή εκτός από την ανησυχία που επικρατεί για τις επιπτώσεις της πανδημίας στην δημόσια υγεία, νομίζω είναι αναπόφευκτο να σκεφτεί κανείς τι θα γίνει αφού τελειώσει αυτή η δοκιμασία και τα πράγματα θα αρχίσουν να επανέρχονται με μία ομαλή καθημερινότητα.
Δεν τολμώ να σκεφτώ για την παγκόσμιο οικονομία τι πρόκειται να επακολουθήσει τώρα, όπου η διευθύντρια του Δ.Ν.Τ προαναγγέλλει χειρότερη οικονομική ύφεση από εκείνη του έτους 1929.
Εκεί όπου άρχιζε δειλά να εμφανίζεται μία αισιόδοξη προοπτική στην οικονομία της χώρας μας και αυτό γινόταν σταδιακά αισθητό και στο εμπόριο των έργων της τέχνης… Ήτανε στραβό το κλίμα ….
Θα το αντιμετωπίσουμε με την μεγαλύτερη δυνατή ψυχραιμία ή χωρίς ψυχραιμία. Θα το αντιμετωπίσουμε πάντως. Τα δύσκολα είναι μπροστά μας .
Θα τα ξορκίσουμε κάνοντας τέχνη, όπως πάντα.
-Κύριε Κοτζαϊβάζογλου, η πανδημία των τελευταίων ημερών έχει μπει για τα καλά στη ζωή μας. Πιστεύετε ότι έχει επηρεάσει σημαντικά και την αγορά της τέχνης;
-Ναι, νομίζω ότι ήδη την έχει επηρεάσει αρνητικά.
Όσες εκθέσεις έτρεχαν τους μήνες Μάρτιο-Απρίλιο σε μουσεία και γκαλερί, μερικές από αυτές ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες, με το lockdown έκλεισαν. Όλες οι δημοπρασίες ακυρώθηκαν, όπως και οι επικείμενες εκθέσεις, ακόμα και του καλοκαιριού. Αυτό δεν είναι κάτι αμελητέο, είναι ένα πρώτο οικονομικό πλήγμα στο χώρο. Μαζεύτηκαν τα έργα, ασφαλίστηκαν, μεταφέρθηκαν, κρεμάστηκαν, έγινε προώθηση, πληρώθηκαν επιμελητές, έγιναν κατάλογοι. Αυτά είναι έξοδα και μάλιστα σημαντικά. Οι πωλήσεις βέβαια γενικώς πάγωσαν. Αμέσως μετά έρχεται το καλοκαίρι, οπότε αν εξαιρέσει κανείς τις γκαλερί που δραστηριοποιούνται σε νησιά που θα δούμε πώς θα τα πάνε, η αγορά θα πάρει μπρος, καλώς εχόντων των πραγμάτων, το νωρίτερο από φθινόπωρο.
Στην οικονομία βέβαια, εκτός από τους αριθμούς, ως γνωστόν, σημαντικό ρόλο παίζει και η ψυχολογία
-Μέχρι πότε έχετε την αίσθηση ότι θα διαρκέσει το πρόβλημα;
-Δύσκολο να απαντηθεί κατηγορηματικά αυτό το ερώτημα. Το μέλλον είναι αβέβαιο, εξαρτάται από τις εξελίξεις. Οι αίτιες της κρίσης του 2009 ήταν οικονομικές, όπως και οι λύσεις. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι ήταν και η νοοτροπία του νεοέλληνα. Σίγουρα, το παραδέχομαι. Από εκεί ουσιαστικά ξεκίνησε το πρόβλημα. Αλλά όταν ξέσπασε η κρίση, τα πρόβλημα αφορούσε αριθμούς και οικονομικά μεγέθη, ήταν δηλαδή πρόβλημα της οικονομίας και η λύση θα δινόταν πάλι μέσα από τους αριθμούς και την οικονομία.
Σήμερα το πρόβλημα είναι πρωτίστως ιατρικό. Όπως λένε οι ειδικοί, θα πρέπει να δούμε τη συμπεριφορά του ιού στο μέλλον, τι θα γίνει με το εμβόλιο, τα φάρμακα για τη θεραπεία και όλα αυτά που ακούμε. Πρέπει πρώτα να επιλυθούν αυτά και μετά να μιλάμε για σταδιακή επιστροφή στην οικονομική ομαλότητα.
Ως γνωστόν, ο κορονοϊός είναι περισσότερο επικίνδυνος σε ευάλωτες ομάδες με υποκείμενα νοσήματα. Νομίζω ότι ο ιός αυτός δεν βρήκε την παγκόσμια αλλά και την ελληνική οικονομία υγιείς. Αντίθετα είχαν πολλά υποκείμενα οικονομικά «νοσήματα». Αυτό είναι ένα μεγάλο πρόβλημα, η παγκόσμια οικονομία ήταν ήδη σχεδόν στην άκρη του γκρεμού.
Το πώς θα πάει η αγορά γενικά και ειδικά της τέχνης εξαρτάται λοιπόν από τη διάρκεια της κρίσης, το αν θα πιάσει το «σασί» της ελληνικής οικονομίας όπως λέω, δηλαδή υψηλή τουριστική περίοδο, από τις αντιδράσεις των ηγετών των εύρωστων οικονομικά κρατών και πώς ο ιός αυτός θα επηρεάσει τις μεγάλες οικονομίες, όπως αυτές των ΗΠΑ, της Γερμανίας κτλ. Βρίσκω πολύ επιπόλαιη τη σκέψη ότι αν εμείς ως χώρα δεν πληγούμε σοβαρά από την πανδημία, θα κρατήσουμε οικονομικά.
Στην οικονομία βέβαια, εκτός από τους αριθμούς, ως γνωστόν, σημαντικό ρόλο παίζει και η ψυχολογία. Δυστυχώς η ψυχολογία της αγοράς επηρεάστηκε αρνητικά. Νομίζω ότι όλα αυτά θα επιφέρουν ένα πισωγύρισμα στην αγορά της τέχνης, να δούμε πόσο σημαντικό θα είναι, ελπίζω να είναι παροδικό. Και είναι πραγματικά κρίμα, γιατί μετά από σχεδόν μια δεκαετία βαθιάς ύφεσης, το τελευταίο διάστημα η αγορά της τέχνης είχε αρχίσει να ανακάμπτει και να διαφαίνονται τα πρώτα αισιόδοξα μηνύματα.
Νομίζω ότι μετά την κρίση του 2009 παράχθηκαν κατά μέσο όρο ποιοτικότερα σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία
-Τελικά αυτή η κρίση έχει μόνο αρνητικά;
-Νομίζω ότι θα πρέπει στο σημείο να κάνουμε ένα διαχωρισμό ανάμεσα στα οικονομικά και τα εικαστικά. Όπως σας προανέφερα, τα οικονομικά της τέχνης θα επηρεαστούν αρνητικά, ειδικά αν αυτή η κρίση διαρκέσει επί μακρόν. Όχι θα μειωθούν μόνο οι πωλήσεις και οι τιμές, αλλά θα περιοριστούν γενικώς κι όλες οι δραστηριότητες που αφορούν την τέχνη, όπως εκθέσεις σε γκαλερί και μουσεία, συγγράμματα, κατά πιθανότητα ακόμα και το ενδιαφέρον του κοινού για την τέχνη.
Όσον αφορά όμως την εικαστική παραγωγή, δεν θέλω να είμαι τόσο αρνητικός. Νομίζω ότι οι κρίσεις γενικώς εμπνέουν τους καλλιτέχνες, τους αναγκάζουν να βάλουν τα δυνατά τους. Εξάλλου από τη στιγμή που η ζήτηση έργων είναι μικρή και οι εναπομείναντες αγοραστές συνήθως γνώστες, τα έργα που πωλούνται είναι κατά τεκμήριο τα καλά, αυτά που έχουν κάτι να πούνε.
Νομίζω ότι μετά την κρίση του 2009 παρατηρήσαμε αυτή τη στροφή. Νομίζω ότι παράχθηκαν κατά μέσο όρο ποιοτικότερα σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία, όπου το ζητούμενο ήταν η παραγωγή γρήγορων και εύκολα αναγνωρίσιμων έργων.
-Πιστεύετε ότι η αγορά της τέχνης θα φτάσει κάποια στιγμή στα επίπεδα προ κρίσης του 2009;
-Αν εννοείτε τα οικονομικά μεγέθη, πιστεύω πως ναι, ίσως και να τα ξεπεράσει, όχι όμως σύντομα, έστω κι αν δεν εμφανιζόταν η κρίση της πανδημίας του COVID-19.
Εδώ και πολλά χρόνια παγκοσμίως παρατηρείται έντονο ενδιαφέρον για την τέχνη τόσο από ιδιώτες, όσο και από φορείς κι επιχειρήσεις. Νομίζω ότι και η ελληνική αγορά τέχνης θα ακολουθήσει παρόμοια πορεία.
Όσον αφορά όμως στα ποιοτικά χαρακτηριστικά της περιόδου αυτής, πιστεύω πως όχι. Τα πράγματα έχουν αλλάξει πολύ από τότε, μπήκαν δυναμικά στη ζωή μας το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι απαιτήσεις και η νοοτροπία των φιλότεχνων και των αγοραστών άλλαξε, εμφανίστηκαν καλλιτέχνες από το εξωτερικό και πολλά άλλα. Πιστεύω ότι εκείνη η εποχή τελείωσε. Το μέλλον απαιτεί οι καλλιτέχνες και γενικά οι εμπλεκόμενους με την τέχνη να σκέφτομαι και να λειτουργούν πολύ διαφορετικά.
*Ο συλλέκτης Ιορδάνης Κοτζαϊβάζογλου είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Επικοινωνίας και Δημοσίων Σχέσεων στο Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος
