Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος, Ζωγράφος, λογοτέχνης, Θεωρητικός της τέχνης
Με βάση την θεωρητική και πρακτική σχέση της Ζωής με την Τέχνη και το αισθητικό αίτημα για ταύτισή τους, η εικαστική παράσταση-performance είναι μια σχετικά νέα εικαστική μορφή που επιτυγχάνει την ταύτιση αυτή. Το αισθητικό αποτέλεσμα είναι βέβαια «στιγμιαίο» αφού υπάρχει όσο διαρκεί η εικαστική παράσταση. Μόνο η φωτογραφική μηχανή, η βιντεοκάμερα και η κινηματογραφία δίνουν την δυνατότητα για καταγραφή της δράσης και για διάσωση των εικαστικών εικόνων της performance, ενώ η αισθητική συγκίνηση που προξενεί απομένει δυνητικά στη μνήμη των συμμετεχόντων.
Performance, λοιπόν είναι μια παράσταση με συγκεκριμένο, ή αυτοσχέδιο θέμα, που κάθε εκφραστική της δράση συντελείται μέσω της προέκτασης των εικαστικών εκφραστικών μέσων στο χώρο.
Η πολλαπλότητα των μέσων έκφρασης που μπορούν να χρησιμοποιηθούν κατά τη διαδικασία-τελετουργία της performance δίνει στον καλλιτέχνη τη δυνατότητα να πολλαπλασιάσει τις αισθητικές και ψυχικές συγκινήσεις και προσλήψεις, απέναντι στις μεταπλάσεις του αντικειμενικού κόσμου. Η όλη διαδικασία βασίζεται στις θεωρίες για την ιδεατή αλλά και πρακτική ταύτιση του έργου τέχνης και ζωής.
Στην ευρύτερη έννοια της performance – παράστασης ανήκουν και άλλες συναφείς μορφές τέχνης, όπως η body art και το happening. Body art- σωματική τέχνη. Είναι η περίπτωση, που το ίδιο το σώμα του καλλιτέχνη ή κάποιου μοντέλου του γίνεται το έργο τέχνης, που εκτίθεται στο κοινό, όπως και τα “άψυχα” έργα του παρελθόντος.
Το ανθρώπινο σώμα είναι ο καλύτερης ποιότητας καμβάς για το πινέλο ενός ζωγράφου, που σχεδιάζει, χαράζει, χρωματίζει πάνω του τις ιδέες του, ακολουθώντας πολλές φορές την ανατομία και τις αισθητικές λύσεις, που του προσφέρει τελικά το ίδιο το σώμα. Το σώμα που σαν σινιάλο ζωντανής ύπαρξης γίνεται όργανο απελευθέρωσης από κάθε είδους κοινωνικοπολιτικά ταμπού.
Επίσης το happening-συμβάν, είναι ένα γεγονός, που ο αυτοσχεδιασμός και το απροσδόκητο χαρακτηρίζουν την εκτέλεσή του με τη συμμετοχή και των θεατών. Πολλές από τις ακραίες και βίαιες δράσεις που προέκυψαν είχαν αφετηρία τους την οργισμένη ιδεολογική σύγκρουση των καλλιτεχνών το κατεστημένο. Γενικά η performance με αμεσότητα και δυναμισμό συντέλεσε στην κυριαρχία αντισυμβατικών δεδομένων. Αυτά τα συμβάντα-δράσεις και στη σημερινή εποχή διαδράσεις-interactions, διαφέρουν βέβαια από τη θεατρική πράξη, τις μεθόδους ερμηνείας και τους στόχους της.
Στην εξελικτική πορεία του ανθρώπου και των τεχνών η σύνδεση ζωής–έργου τέχνης είναι παρούσα και ιστορικοκοινωνικά το φαινόμενο της performance μπορεί να αναχθεί στις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες. Όπως η Τέχνη γενικότερα, έχει άμεση συγγένεια με τις αρχέγονες τελετουργίες.
Οι εικαστικοί performers με την ευρύτερη έννοια του τίτλου εμφανίζονται απ’ τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Οι Ρώσοι της avant-garde /πρωτοπορίας, ο κορυφαίος ποιητής και περφόρμερ Mayakovsky, οι φουτουριστές με τον Marinetti, το κίνημα του «Ντανταϊσμού», με τις ανατρεπτικές και ριζοσπαστικές τάσεις τους, διατυπωμένες και γραπτά στα μανιφέστα τους, έδωσαν τις θεωρητικές αναφορές, αλλά και τις πρακτικές εφαρμογές των νέων εκφραστικών μέσων.
Στόχος δεν ήταν μόνο η θετική διατύπωση τάσεων με σκοπό τον σκανδαλισμό της αστικής τάξης, αλλά και η θεωρητική παραδοχή ακόμη και της καταστροφής σαν είδος δημιουργίας.
Η σχεδόν ταυτόχρονη ανάπτυξη των ανατρεπτικών κινημάτων, με την επίτευξη της πλήρους αποσύνδεσης του καλλιτέχνη από την παράδοση συνέτειναν στην αποδοχή νεωτεριστικών μορφών εικαστικής έκφρασης. Έτσι, πολλοί καλλιτέχνες εκτός από την προσθήκη πραγματικών αντικειμένων στα έργα τους, όπως ο Kurt Schwitters, πρόσθεσαν στοιχεία ζωντανής δράσης.
Προς το τέλος της δεκαετίας του 1950 ήταν η χρυσή εποχή των happenings. Οι καλλιτέχνες δημιουργούν περιστατικά, που σε ατμόσφαιρα προκλητικότητας και τάση αυτοτιμωρίας συνταράζουν το κοινό. Ιδιαίτερα στις Η.Π.Α. το happening έγινε επίσημα παραδεκτό σαν νέο εικαστικό είδος και άρχισε να διδάσκεται η τεχνική του σε πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας. Στον ευρωπαϊκό χώρο όμως η διεύρυνση των μορφών εικαστικής δράσης συνεχίζεται με πιο εγκεφαλικές και ιδιότυπες παραστάσεις.
Παράδειγμα οι «ανθρωπομετρίες» του Yves Klein, που χρησιμοποιώντας γυμνά γυναικεία σώματα βουτηγμένα στο χρώμα, έφτιαχνε πίνακες με την συνοδεία μουσικής.
Αυτές και άλλες παρεμφερείς εκδηλώσεις στόχο τους είχαν να καταδείξουν, ότι ο καλλιτέχνης μπορεί να υπερβεί τα φυσιολογικά του όρια και ότι ο καθένας, ακόμη και ο ίδιος ο κόσμος, μπορούσε να θεωρηθεί σαν έργο τέχνης.
Ήδη, όμως, στη δεκαετία του 1960 το κίνημα Fluxus, με τις τολμηρές διαδράσεις του έδωσε μια νέα προέκταση στο happening, με τη συμμετοχή στο κίνημα εκπροσώπων όλων των εικαστικών-εκφραστικών μορφών.
Αναφέρω ενδεικτικά τους: John Cage, Claes Oldendurg, Atsuko Tanaka, Wolf Vostell, Josef Beys, Allan Kaprow, Chris Burden, Hermann Nitsch, Gilbert and George, Robert Morris, Dennis Oppenheim, Andy Warhol, Zhang Huan, Yoko Ono, Marina Abramovich κ.α. Σήμερα, σε πόλεις του εξωτερικού λειτουργούν τα λεγόμενα Performance Center. Ήδη από τις αρχές του 1960 νεοέλληνες καλλιτέχνες, που είχαν διεθνείς εικαστικές προσλήψεις έδωσαν την προσωπική τους άποψη, σχετικά με την performance, το happening, το Ζωντανό Εικαστικό Έργο (tableau vivante). Όμως στην δεκαετία του 1980 οι περιπτώσεις performance στην Ελλάδα ήταν λιγοστές και με περιορισμένη εμβέλεια.
Η performance καθιερώθηκε τελικά από την πρωτοπορία σαν μια ανεξάρτητη, ιδιότυπη συχνότητα έκφρασης. Προσωπικά μελετώντας το φαινόμενο και τις κατηγορίες των performance έχω διανύσει ένα πολύχρονο κύκλο στην Ελλάδα και το εξωτερικό με ζωντανά εικαστικά έργα και δρώμενα.
Σημαντικότερα είναι τα: «Ζωντανό εικαστικό μνημείο», Μανχάτταν, Νέα Υόρκη 1985, «Μνημείο για τους νέους που πέθαναν «Galerie Dada, Αθήνα 1987, «Ο θάνατος του Ποιητή», British Counsil, Αθήνα 1988, «Επιτύμβιο», Draκos art center, Columbia, Νέα Ιωνία 1992, «Αφιέρωμα στους Paralimpics», Βαρκελώνη 1992, «Μνημείο του Αντιμιλιταρισμού», Winterschool, Γλασκώβη 1994, «Αντι-performance», EST, Αθήνα 1995, «Μνημείο της εποχής μας», European Echoes, Γκέτενμποργκ 1997, «Ilanga’s pray», Κέντρο Τεχνών Πάρκο Ελευθερίας, Αθήνα 1999, «Είσοδος», EST, Αθήνα 2000, «B.B.Trash», Κέντρο Τέχνης, Αθήνα 2002, «Homo-decorated Atlas», Κ.Ε.Ο. Αθήνα 2005, «Αφιέρωμα στον Ηλία Πετρόπουλο», Παρίσι 2007, «Le dernier rouleau», Παρίσι 2008, «Καβαφικό Δωμάτιο», Αθήνα, Est 2013, κ.ά. Σέ όλες τις performance χρησιμοποίησα ρολά τηλετύπων, χαραγμένα με έννοιες και σύμβολα, ενώ έδωσα έμφαση στη «νεορομαντική» αισθητική συνθέσεων στο χώρο με επιτύμβια μνημεία και πεσόντες.
Το 2019 εκδόθηκε η διατριβή «Η περφόρμανς στην Ελλάδα» της Δρ. Ειρήνης Γερογιάννη, εκδόσεις Futura, που αναφέρεται αναλυτικά στην εμφάνιση, την ανάπτυξη και τους κύριους περφόρμερς, εκπροσώπους του φαινομένου στον ελληνικό χώρο.
Η performance με τη δύναμη της ζωντανής διάστασης εκφράζει την υπαρξιακή αλήθεια και ζωογονεί την σχέση του καλλιτέχνη με το κοινό που συμμετέχει με δημιουργική ενέργεια και πειραματική φόρτιση.
