Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος*
Η συλλογή σχεδιαστικών σπουδών από τα εργαστήρια της Α.Σ.Κ.Τ. του 1930-36 είχαν συγκεντρωθεί από τη ζωγράφο Ιφιγένεια Λαγάνα (1915-2004) κατά την διάρκεια των σπουδών της. Διοργάνωσα και επιμελήθηκα στη γκαλερί DADA τρείς ατομικές εκθέσεις με ζωγραφικά έργα της το 1988, το 1989 και 1992. Μετά το τέλος της έκθεσης του 1989 με κάλεσε στο σπίτι-ατελιέ της και μου έδωσε τα σπουδαστικά σχέδια για τη συλλογή τέχνης στο ART STUDIO EST.
Δεν απάντησε όμως στις ερωτήσεις μου, όσον αφορά τα ονόματα των καλλιτεχνών, τα οποία μάλλον δεν θυμόταν ακριβώς, γιατί η περίοδος από το τέλος των σπουδών της στη Σχολή μέχρι και την μετέπειτα πολύχρονη νοσηλεία της σε ψυχιατρική κλινική ήταν κάτι για το οποίο δεν ήθελε να αναφέρεται. Μου είπε ότι ήταν από διάφορα εργαστήρια της ΑΣΚΤ, έργα κυρίως των αγαπημένων της συναδέλφων και ότι μου τα έδινε γιατί θα αναγνώριζα την αξία τους και θα τα αναδείκνυα κάποια στιγμή.
Αναμφίβολα τα σχέδια αυτά εκτός από την αισθητική τους ταυτότητα και τις πληροφορίες για τις φυσιογνωμίες των μοντέλων που πόζαραν τότε στα εργαστήρια, έχουν εκπαιδευτικό ενδιαφέρον και σε αρκετές περιπτώσεις προοιωνίζουν την εξέλιξη των φοιτητών, ιδιαίτερα ορισμένων καλλιτεχνών που διέπρεψαν αργότερα.
Η καλλιτεχνική δραστηριότητα στην Ελλάδα κατά την διάρκεια του μεσοπολέμου (1922-1944), σε άμεση σχέση με τους εθνοκεντρικούς ιδεολογικούς άξονες της εποχής, χαρακτηρίζεται από «πολυμορφικές εκδοχές της παράδοσης» και υπόκειται σε διεργασίες κατά τις οποίες νέα στοιχεία μοντερνισμού μεταποιούνται προοδευτικά.
Η έκταση αυτών των διεργασιών σηματοδοτείται από τη δημιουργία καλλιτεχνικών ομάδων, ενώσεων και συνδέσμων όπως: (Ομάδα Τέχνη, Ένωσις Ελεύθεροι Καλλιτέχναι, Γυναικείος Σύλλογος Γραμμάτων και Τεχνών, Ένωσις Σωματείων Εικαστικών Τεχνών, Ομάς Ελλήνων Γλυπτών, ενώ από το 1936 η Ελλάδα συμμετέχει επίσημα με εκθεσιακό περίπτερο στην Μπιενάλε της Βενετίας.
Σημαντικοί καλλιτέχνες, ιστορικοί, κριτικοί και θεωρητικοί της τέχνης συμβάλλουν μέσα από τα έργα και τον ελληνικό κριτικό λόγο στη διαμόρφωση μιας ιδιότυπης τάσης που προβάλλει την «ελληνικότητα». Οι καλλιτέχνες της επονομαζόμενης γενιάς του 1930 μαθητεύουν στο Σχολείο των Τεχνών του Ε.Μ.Π., που το 1930 μετονομάζεται σε Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών.
Το ίδιο έτος ορίζεται διευθυντής της Σχολής ο γλύπτης Κώστας Δημητριάδης. Μεταξύ των καθηγητών είναι οι: Θωμόπουλος, Βικάτος, Μπισκίνης, Μαθιόπουλος, Αργυρός, Λάντσας, Παρθένης, Κεφαλληνός. Το 1931 ο Ουμβέρτος Αργυρός προτείνει στο Σύλλογο των Καθηγητών της Σχολής να κρατούνται ορισμένα από τα βραβευμένα έργα των μαθητών «δια την μαθητικήν πινακοθήκην της Σχολής».
Η Ιφιγένεια Λαγάνα, νεαρή το 1929 παρακολουθεί μαθήματα στην Α.Σ.Κ.Τ και το 1931 ενεγράφη στο Προκαταρκτικό τμήμα της Σχολής συνεχίζοντας τις σπουδές της στο εργαστήριο ζωγραφικής του Ουμβέρτου Αργυρού και χαρακτικής του Γιάννη Κεφαλληνού έως το 1936.
Μεταξύ των συσπουδαστών της στο εργαστήριο του Αργυρού είναι οι Γιάννης Μόραλης και Νίκος Νικολάου, μετέπειτα σύζυγος της, για μικρό όμως χρονικό διάστημα, που μαζί με τον γλύπτη Χρήστο Καπράλο ήταν μια αχώριστη δημιουργική παρέα. Επίσης συσπουδαστές τους είναι οι Κώστας Μαλάμος, Όθων Λαβράνος, Χαράλαμπος Ποταμιάνος, Νίκος Περαντινός κ.α.
Στα χρόνια της μαθητείας της Ιφιγένειας Λαγάνα τοποθετούνται χρονικά τα σχέδια της συλλογής. Πρόκειται για προπαρασκευαστικές σπουδές, που εκτελέστηκαν στη διάρκεια των μαθημάτων με κάρβουνο, μολύβι και σανγκίνα-είδος κoκκινωπού μολυβιού σε χαρτί και κάποια φέρουν στα άκρα μονογραφές των διδασκόντων που τα έκριναν. Η ίδια φρόντισε να τα συγκεντρώσει και να τα κρατήσει ευλαβικά ως αντίδοτο στη διάτρητη μνήμη του χρόνου.
Είναι όλα ανυπόγραφα και δεν μπορούν να αποδοθούν με ασφάλεια στους δημιουργούς τους, πλην ενός, το πορτραίτο μιας ηλικιωμένης γυναίκας. Αυτή η προσωπογραφική σπουδή έγινε από τον γλύπτη που έχει φιλοτεχνήσει τον ορειχάλκινο ανδριάντα του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού στην πλατεία της Μητρόπολης Αθηνών, τον Φάνη Σακελλαρίου (1916-2000), ο οποίος φοιτούσε μέχρι το 1932 στα εργαστήρια των Θωμά Θωμόπουλου και Κώστα Δημητριάδη.
Όταν το 1996 τμήμα της συλλογής εκτέθηκε στο Art Studio EST, αναγνώρισε με συγκίνηση το έργο αυτό ως ένα από τα σχέδια των σπουδών του στην Α.Σ.Κ.Τ. και το υπέγραψε. Μου επιβεβαίωσε την άποψη ότι τα σχέδια προέρχονταν από διαφορετικές τάξεις και εργαστήρια. Το σύνολο των έργων εκτέθηκε το 2011 στην S.G.Art gallery με εισαγωγικό κείμενο από την ιστορικό τέχνης Μίρκα Παλιούρα.
Η πρώτη ενότητα των σχεδίων αποτελείται από σπουδές πορτραίτων με κάρβουνο. Τα πορτραίτα αποδίδουν ψυχογραφικά χαρακτηριστικά των εικονιζόμενων και παραπέμπουν σε αντίστοιχα γεροντικά πορτραίτα του καθηγητή σκιαγραφίας Σπύρου Βικάτου.
Η δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει σπουδές ανδρικού γυμνού με σανγκίνα σε χαρτί. Τα κοινά μορφολογικά στοιχεία που εντοπίζονται σε περισσότερες από μία οδηγούν στο συμπέρασμα της απόδοσης δύο ή τριών εξ’ αυτών σε έναν καλλιτέχνη. Διακρίνονται καθισμένα πρόσωπα που εργάζονται μπροστά από παρατακτικά τοποθετημένα καβαλέτα και άλλα που πιθανότατα παρακολουθούν το μάθημα. Σε ένα από τα πρόσωπα που εικονίζονται, αναφαίνεται προσωπογραφική κατατομή που παραπέμπει στον Μόραλη.
Η τρίτη ενότητα απαρτίζεται επίσης από σπουδές γυμνού σε διάφορες στάσεις με μολύβι. Και σ’ αυτή την περίπτωση ορισμένες από τις σπουδές φαίνεται να έχουν εκτελεστεί από το ίδιο χέρι. Σώματα καθισμένα ή όρθια, κυρίως κατά μέτωπο ή σε στάση τριών τετάρτων, και μεμονωμένα μέλη που επαναλαμβάνονται μαρτυρούν την άσκηση του χεριού και την προσπάθεια των δημιουργών τους για έκφραση και ρεαλιστική ανατομική απόδοση.
Οι προπαρασκευαστικές αυτές σπουδές αποτελούν ένα εικαστικό υλικό που, τοποθετημένο στο συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο της δεκαετίας του 1930 και αποδιδόμενο στα σπουδαστικά χρόνια εικαστικών δημιουργών της Νεοελληνικής τέχνης του 20ού αιώνα, επιτρέπει στην έρευνα να ανιχνεύσει τα πρώτα στάδια της μαθητείας στην πορεία των καλλιτεχνών αυτής της περιόδου και να επισημάνει την ποιοτική σχεδιαστική χαρακτηριστική άνεση, που ήταν το υπόβαθρο και το ζητούμενο των βασικών σπουδαστικών τους προσλήψεων.
*Ο Κώστας Ευαγγελάτος είναι Ζωγράφος, Λογοτέχνης, θεωρητικός Τέχνης.
