Σταύρωση: Λύτρωση ή Τιμωρία, Θρησκεία ή Αίρεση;

Γράφει η Λιάνα Ζωζά

Αν και η “Ανάσταση” σαν θέμα εμπεριέχει μηνύματα αισιοδοξίας, ελπίδας και χαράς, παρ’όλα αυτά η “Σταύρωση” έχει απεικονισθεί σε σημαντικά έργα τόσο στη σύγχρονη τέχνη, όσο και στην τέχνη γενικότερα και έχει αποτελέσει αγαπημένο θέμα πολλών δημιουργών.

Είναι η έλξη που προκαλεί η τραγικότητα της στιγμής ή η απεικόνιση του έντονου πόνου που δίνει τη δυνατότητα της δημιουργίας ενός έργου σταθμού στην πορεία ενός καλλιτέχνη;

Αυτό ισχύει ακόμη και στις μέρες μας, με τη διαφοροποίηση πως η προσέγγιση του θέματος είναι περισσότερο εννοιολογική παρά θρησκευτική, πράγμα που κάθε άλλο παρά εμποδίζει την εκκλησία και το κοινό, να λογοκρίνουν έργα σύγχρονης τέχνης, να ακυρώσουν εκθέσεις και να τα στείλουν στην “πυρά” τα ίδια και τους δημιουργούς τους.

Για τον El Greco, η σταύρωση υπήρξε ένα από τα θέματα που απεικόνισε σε αρκετά έργα του, είτε με διαφορετικό τρόπο, είτε σαν παραλαγή ενός έργου.

Στο έργο του The Crucifixion (1597 – 1600), διαστάσεων 312 x 169 cm, η σκηνή είναι νυχτερινή και η δραματικότητάς της αποδίδεται μέσα από το χρώμα και τις έντονες αντιθέσεις που δημιουργεί μια απόδοση σχεδόν εξπρεσιονιστική.

Το ύφος του ζωγράφου, όπως πάντα προσωπικό και εντελώς ανατρεπτικό συνδυάζει στοιχεία πνευματικά και ζωγραφικές αναζητήσεις αποδίδοντας με μοναδικό τρόπο τη δραματικότητα της στιγμής.

Στο έργο Christ Crucified (1632), ο Diego Velázquez, απεικονίζει ρεαλιστικά τη σταύρωση του Χριστού σε ένα μεγαλειώδες έργο, διαστάσεων 249 x 170 cm, εστιάζοντας στον “Απολλώνιο” (ομόφωνος χαρακτηρισμός των ιστορικών τέχνης που μελέτησαν το έργο του) Εσταυρωμένο του.

Η τεχνική του ζωγράφου τόσο στο γυμνό σώμα, όσο και στο πρόσωπο και τα μαλλιά του Ιησού είναι εκπληκτική, το ίδιο και η επιλογή της τοποθέτησης του θέματος του στο δραματικό chiaroscuro. Η επιγραφή στο σταυρό παρουσιάζει την ιδιαιτερότητα της γραφής σε τρεις γλώσσες (εβραϊκά, ελληνικά και λατινικά).

Και βέβαια, δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε και ένα τρίτο στη σειρά έργο με θέμα τη σταύρωση που και αυτό ανήκει, όπως και τα δύο προηγούμενα, στη συλλογή του Μουσείου Prado. Είναι ο “Εσταυρωμένος Χριστός” (Cristo Crucifando), 1780, του Francisco Goya και έχει διαστάσεις 255 x 154 cm και σίγουρα δεν είναι ένα από τα έργα του, που επιζητά να δημιουργήσει και να μεταφέρει την ένταση της τραγικής στιγμής στο θεατή.

Αντίθετα, ο ζωγράφος επιζητώντας την ακαδημαϊκή και επαγγελματική αναγνώριση κινείται μέσα από τους αποδεκτούς για την εποχή κανόνες της ζωγραφικής, δείχνοντας την αναγκαία γνώση, αλλά και την άρτια εικαστική αντιμετώπιση του γυμνού σώματος, έστω και κάτω από την κάλυψη ενός θρησκευτικού πλαισίου. Αυτό βέβαια δεν μειώνει καθόλου τη σημαντικότητα του συγκεκριμένου έργου.

O Salvador Dali, δημιούργησε και αυτός το δικό του εσταυρωμένο στο έργο Christ of Saint John of the Cross (1951).Ο εσταυρωμένος του “ύπταται” ή “κρέμεται” πάνω από μία λίμνη στην οποία βρίσκεται μια βάρκα με ψαράδες. Η ιδιαιτερότητα του έργου βρίσκεται στο ότι δεν υπάρχει καθολου αίμα στο σώμα, ούτε ακάνθινο στεφάνι στο κεφάλι του. Όπως και για άλλα έργα του ο Dali, υποστήριξε πως το συγκεκριμένο έργο του δημιουργήθηκε μετά από ένα “κοσμικό” όνειρό του.

Τα στοιχεία του έργου (τρίγωνο και κύκλος) υπάρχουν αναφορές στην Αγία Τριάδα, καθώς και κάποιος υπαινιγμός στην πλατωνική σκέψη. Οι κριτικές για το έργο δεν ήταν και οι καλύτερες που χαρακτηρίσθηκε από ένα ακόμη κόλπο του ήδη διάσημου σουρεαλιστή ζωγράφου έως μακάβριο και “κιτς”, αλλά ακόμη και σήμερα αποτελεί αντικέιμενο συζήτησης για την ιδιαίτερη οπτική του θέματος.

To 1954, o Salvador Dali δημιουργεί μια άλλη σταύρωση, αυτή που είναι και η περισσότερο γνωστή στο ευρύ κοινό, το έργο Crucifixion (Corpus Hypercubus), σύμφωνα με την θεωρία του περί πυρηνικού μυστικισμού, επανεφευρίσκοντας ουσιαστικά την έννοια της σταύρωσης και ενώνοντας τα στοιχεία της θρησκείας και της επιστήμης. Το κυρίαρχο στοιχείο στο έργο είναι ο υπερκύβος (Hypercube) που παραπέμπει στην υπερβατική φύση του Ιησού, ενώ στη θέση της Μαρία Μαγδαληνής απεικονίζεται η μούσα του ζωγράφου η Gala.

To πρώτο έργο που τον σύστησε στο ευρύ κοινό είναι για τον Francis Bacon, το Crucifixion (1933). Ο Bacon εμμονικός με τον πόνο και τον φόβο, αλλά και βαθύτατα επηρεασμένος από τη φρίκη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου που άλλαξε για πάντα τον κόσμο επέλεξε την “σταύρωση” σαν έννοια για να επικοινωνήσει, ένα θέμα που το απέδωσε ασπρόμαυρα, σαν το φάντασμα ενός σφαγίου. Το έργο ανήκει στον Damien Hirst.

Έργα που ταρακούνησαν τη σύγχρονη τέχνη

Στη συνέχεια δημιουργήθηκαν πολλά έργα με αναφορά στη “σταύρωση”, όχι μόνο του Χριστού, αλλά και με κοινωνικούς σχολιασμούς και προεκτάσεις. Έργα ανατρεπτικά και απρόσμενα που ταρακούνησαν τη σύγχρονη τέχνη και προκάλεσαν σε κάποιους το θρησκευτικό αίσθημα χαρακτηρίζοντάς τα αιρετικά. Θα σταθούμε ενδεικτικά σε κάποια, μιας και ο αριθμός των έργων που κινούνται ανάλογα θεματικά είναι αρκετά μεγάλος.

Το 1983,  o νεοεξπρεσιονιστής Georg Baselitz, συμπεριέλαβε στον upside down ζωγραφικό του κόσμο και το έργο “Χορός γύρω από τη Σταύρωση”, με τον Χριστό σαν μια επίπεδη μπλε φιγούρα, γιατί όπως είπε και ο ίδιος: “Είναι μόνο μια εικόνα και όχι ο Ιησούς Χριστός”.

Η προκλητική φωτογραφία του Andres Serrano, Piss Christ (1987), με τον Χριστό βυθισμένο σε ένα μπουκάλι με ούρα προκάλεσε έντονες πολιτικές και θρησκευτικές αντιδράσεις οι οποίες τείνουν να είναι διαχρονικές με τελευταίες στη σειρά αυτές του 2011, όταν η φωτογραφία παρουσιάστηκε στην Αβινιόν και οι διαφωνούντες της προκάλεσαν καταστροφές.

Στην Ελλάδα και στην έκθεση Outlook (2003), το έργο του Thierry De Cordier, “Πότισέ με” που απεικόνιζε μια καλυμμένη με ύφασμα μορφή να κρατάει σταυρό και μπροστά του ένα γεννητικό όργανο σε στύση προκάλεσε σκάνδαλο και φυσικά αποσύρθηκε.

Σε αντίθεση βέβαια με το Μουσείο στην πόλη Μπολζάνο της Ιταλίας  που το 2008, αρνήθηκε να υπακούσει στον Πάπα και να αποσύρει το έργο του Martin Kippenberger, “Zuerst die Füße (Feet First),” 1990,  στο οποίο ένας πράσινος εσταυρωμένος βάτραχος κρατούσε στο ένα χέρι μπύρα και στο άλλο αυγό, αποδεχόμενο την άποψη πως για τους καλλιτέχνες αυτές οι απεικονίσεις είναι εικαστικός διάλογος και η “βλασφημία” συνιστά καλλιτεχνική ελευθερία και όχι αιτία πολέμου με το θρησκευτικό κατεστημένο.