Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος,
Ζωγράφος, λογοτέχνης, θεωρητικός της τέχνης
Ο Νικολάι Βλαντιμίροβιτς Σταλ φον Χολστάιν / Nicolas de Stael γεννήθηκε το 1914 στην Αγία Πετρούπολη. Η αριστοκρατική οικογένειά του πήρε τον δρόμο της εξορίας, τρία χρόνια μετά την Ρωσική Επανάσταση του 1917, με προορισμό την Πολωνία. Μετά τον θάνατο των γονιών του το 1922, μαζί με τις αδελφές του, έζησε με μια ρωσική οικογένεια στις Βρυξέλλες. Εκεί σπούδασε εσωτερική διακόσμηση στην Académie Royale des Beaux-Arts το 1933 και αρχιτεκτονική στην Académie de Saint-Gilles.
Ο Σταλ σπούδασε με έναν δάσκαλο τέχνης που τον πήγαινε εκδρομές με ποδήλατο στη δυτική Ευρώπη. Ανακάλυψε τότε τον Μέμλινγκ, τον Ρούμπενς και τον Βαν Ντάικ στις Βρυξέλλες. Τον Βερμέερ, τον Ρέμπραντ και τον Σέγκερς στο Άμστερνταμ. Τον Σεζάν, τον Ματίς και τον Μπρακ στη νότια Γαλλία. Στο Πράδο μελέτησε τον Βελάσκεθ και τον Γκόγια. Αντέγραψε τον Σαρντέν και τον Ντελακρουά στο Λούβρο.
Εγκαταστάθηκε στο Παρίσι το 1938 και άρχισε να εργάζεται στο ατελιέ του Φερνάν Λεζέ. Όταν ταξίδεψε στο Μαρόκο γνώρισε την ζωγράφο Ζανίν Γκιλού. Έγινε σύντροφός του και ταξίδεψαν στην Αλγερία και την Ιταλία. Το 1939 κατατάχθηκε στη Λεγεώνα των Ξένων. Αποστρατεύτηκε το 1941 και μετακόμισε στη Νίκαια. Εκεί γνώρισε τον Ζαν Αρπ, τη Σόνια και τον Ρομπέρ Ντελονέ κ.α , οι οποίοι τον επηρέασαν και δημιούργησε τους πρώτους του αφηρημένους πίνακες. Στη ναζιστική Κατοχή διέμενε οικογενειακώς στο Παρίσι. Το 1944 έκανε την πρώτη του ατομική έκθεση στη Galerie l’Esquisse. Την ίδια χρονιά έγινε φίλος με τον Ζορζ Μπρακ που τον στήριζε και έργα του εκτέθηκαν στο πρώτο Salon de Mai και στο Salon d’Automne.
Η φήμη του Σταλ εδραιώθηκε και βελτιώθηκε η οικονομική του κατάσταση. Τα έργα του διαφοποποιήθηκαν, οι υφές και οι υλικές επιφάνειες έγιναν πιο φωτεινές και γαλήνιες, ενώ πέτυχε να ζωγραφίζει σε ευρύχωρο στούντιο. Λίγο μετά τον θάνατο από υποσιτισμό της Ζανίν το 1946, ήρθε στο σπίτι του μια συγγενής της Φρανσουάζ Σαπουτόν με την οποία απέκτησε τρία παιδιά. Περί το 1950 έγινε διάσημος διεθνώς. Έργα του εκτέθηκαν στο Παρίσι και τη Νέα Υόρκη. Διοργανώθηκαν ατομικές εκθέσεις στο Λονδίνο, στο Μοντεβιδέο και απέσπασε εξαιρετικές κριτικές.
Από το 1953 και μετά ο Σταλ επέστρεψε στη μη ρεαλιστική παραστατική ζωγραφική. Η παραγωγή του αφορά σειρές τοπίων, ποδοσφαιριστών και νεκρών φύσεων, και παρόλο που επικρίθηκε από ορισμένους, ποτέ δεν θεώρησε την αφαίρεση και την παραστατική ζωγραφική αντίθετες έννοιες.
Όταν το 1954 γεννήθηκε το τέταρτο παιδί του, αισθανόταν πολύ κουρασμένος από την παραγωγική του ένταση. Το μοιραίο 1955, σε ηλικία 41 ετών, έπεσε στο κενό από τη βεράντα του διαμερίσματός του στην Αντίμπ. Η εξάντληση που ισχυρίζονται πολλοί ότι τον οδήγησε στην αυτοκτονία δεν είναι μια πειστική εξήγηση. Ο θάνατός του μέχρι σήμερα θεωρείται αινιγματικός. Εμφανώς καταθλιπτικός στο περιβάλλον του, σκεφτόταν συχνά την αυτοκτονία. Κατά τις πιθανές εκδοχές και υποθέσεις πήδηξε από το μπαλκόνι μετά από μια απογοητευτική για το έργο του συζήτηση με τον απαξιωτικό κριτικό τέχνης Ντάγκλας Κούπερ ή αφού μια γυναίκα με την οποία είχε ερωτική εμμονή τον απέρριψε. Αυτή η πτήση προς τον θάνατο δημιούργησε ένα μέρος του διαχρονικού μύθου του.
Στο επίκεντρο της ιστορίας του όμως κυριαρχούν τα έργα ενός μεγάλου αφαιρετικού ζωγράφου και πέρα από την προσωπική του επιλογή η καθαρά αυτάρκης και ελκυστική δύναμη του χρωστήρα του είναι μοναδική. Σε κάθε έργο του υπάρχει η επιθυμία της ανανέωσης και της εξερεύνησης, μια πυκνότητα στο χρώμα και στην ιδέα του σχήματος. Η ζωή του υπήρξε αναπόσπαστη από την κατανόηση του έργου του, μέσα στη σιωπή του στούντιο που ζωγράφιζε. Εκεί άλλαζε συνεχώς τα εργαλεία, τις τεχνικές και τα σχήματα στους πίνακες μέχρι τις μνημειακές συνθέσεις του. Ζωγράφιζε ταυτόχρονα σε πολλούς καμβάδες, επιθέτοντας παστόζα στρώματα μπογιάς και αλλάζοντάς τους διαδοχικά.
Το σχέδιο κατείχε σημαντικό ρόλο σε αυτή την γοητευτική εξερεύνηση. Τα σχέδια που έχουν διασωθεί φανερώνουν τον πειραματικό χαρακτήρα της αναζήτησής του. Το παχύ στρώμα χρώματος αποκτούσε χειρονομιακά μια φανταστική διαφάνεια, αιωρούμενο ανάμεσα στην αναπαράσταση και την αφηρημένη ιδέα που σηματοδοτεί ανεξίτηλα το βαθιά προσωπικό και εκφραστικό του έργο. Ο ίδιος έλεγε: «Η ζωή είναι τόσο θλιβερή χωρίς τη ζωγραφική. Όσο είμαι ακόμη ικανός, κάνω ό,τι μπορώ». Δυστυχώς η εκφραστική δραστηριότητα του κράτησε μόνο 41 χρόνια, όσα έζησε πριν δώσει ο ίδιος τέλος στη ζωή του.
Το Παρίσι το 2003 τον τίμησε με μεγάλη αναδρομική έκθεση. Φέτος το Καλοκαίρι, είκοσι χρόνια αργότερα, το Musée d’Art Moderne του αφιέρωσε μια σημαντική αναδρομική έκθεση, επιχειρώντας να αναδείξει ορισμένες ελάχιστα γνωστές πτυχές της πορείας του. Η ίδια έκθεση μεταφέρθηκε στο Fondation de l’Hermitage στη Λωζάνη όπου είχε διεθνή απήχηση και συνέβαλε στον επαναπροσδιορισμό της προσφοράς του. Στη φετινή αναδρομική έκθεση παρουσιάστηκε επιλογή από περίπου 200 πίνακες, σχέδια, εκτυπώσεις και σημειωματάρια από πολλές δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Η έκθεση παρακολούθησε τις διαδοχικές φάσεις της εξέλιξης του καλλιτέχνη, από τα πρώτα του βήματα και τις σκοτεινές συνθέσεις της δεκαετίας του 1940 μέχρι τους πίνακες που δημιούργησε την παραμονή του θανάτου του το 1955. Το σύνολο των έργων του Ντε Σταλ, όσα εμπνεύστηκε από τα νεανικά του ταξίδια και τα πρώτα του χρόνια στο Παρίσι μέχρι τη μετακόμισή του στο Vaucluse, στο περίφημο ταξίδι του στη Σικελία το 1953 και αυτά που φιλοτέχνησε πυρετωδώς στους τελευταίους μήνες του στην Αντίμπ, στο στούντιο με θέα τη θάλασσα, δείχνει μια προσωπικότητα έντονα προβληματισμένη με την ιδέα της ζωγραφικής εκφραστικής λειτουργίας. Την ιδέα της μεταφοράς παραστάσεων και της τεχνικής απεικόνισης τους, την ιδέα των νοημάτων και της έντασης που τον αναστάτωναν συγκλονιστικά.
