Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος,
Ζωγράφος, λογοτέχνης, θεωρητικός της τέχνης
Ο Φράνσις Πικαμπιά / Francis-Marie Martinez de Picabia γεννήθηκε το 1879 στο Παρίσι από Γαλλίδα μητέρα και Ισπανό πατέρα που εργαζόταν στην κουβανική πρεσβεία. Από το 1895 έως το 1897 παρακολούθησε μαθήματα στη Σχολή Διακοσμητικών Τεχνών. Εξέθεσε πρώτη φορά στο Σαλόνι της Εταιρίας Γάλλων Καλλιτεχνών το 1899. Τα πρώτα του έργα είχαν ιμπρεσσιονιστικό ύφος, ιδιαίτερα επηρεασμένα από τον ζωγράφο Άλφρεντ Σίσλεϋ και πέτυχαν ευνοϊκή αντιμετώπιση από την αγορά έργων τέχνης.
Το 1905 και το 1907 πραγματοποίησε τις δύο πρώτες ατομικές του εκθέσεις. Το 1908 συνάντησε και παντρεύτηκε την μουσικολόγο Γκαμπριέλ Μπυφέ που συντέλεσε αποφασιστικά στην ανάδειξή του. Οι απόψεις τους γύρω από την τέχνη συμβάδιζαν με τις πιο επαναστατικές αντιλήψεις της εποχής. Σαν φυσική συνέπεια της μοντερνιστικής τάσης του ο Πικαμπιά θήτευσε στον πουαντιγισμό και γενικά στον μεταιμπρεσιονισμό. Επηρεάστηκε πολύ από τον φωβισμό και από τον κυβισμό. Το 1911 έγινε μέλος της ομάδας κυβιστών Puteaux, όπου γνωρίστηκε με τον πρωτοποριακό Μαρσέλ Ντυσάν και τον κορυφαίο κριτικό, θεωρητικό Γκιγιόμ Απολλιναίρ. Οι κυβιστικές συνθέσεις του αυτής της περιόδου έχουν και φωτεινά στοιχεία και χρώσεις ενός συγκρατημένου «Ορφισμού» που είχε τότε αναφανεί σαν κυβιστικό παρακλάδι.
Το 1912 συμμετείχε σε εκθέσεις την ομάδας «Section d’ or». Ο Πικαμπιά στη μεταγενέστερη εξέλιξη του από το 1915 στράφηκε προς τον ανερχόμενο ντανταισμό. Η οικονομική του ευρωστία του έδωσε την σπάνια δυνατότητα να ταξιδέψει στη Νέα Υόρκη για να δει τη σημαντική έκθεση του Οπλοστασίου, «The Armory Show» το 1913, όπου συμμετείχε με το κυβιστικό έργο του «Danses a la source I». Ήταν ο μοναδικός ευρωπαίος καλλιτέχνης που πραγματοποίησε αυτό το ταξίδι ειδικά για τον λόγο της έκθεσης, με συνέπεια τύπος να τον πολιορκεί για συνεντεύξεις. Ο ζωγράφος δήλωσε μεταξύ άλλων: «δεν ζωγραφίζω ό,τι βλέπουν τα μάτια μου. Ζωγραφίζω ό,τι βλέπει το πνεύμα μου, αυτό που βλέπει η ψυχή μου».
Είναι αξιοσημείωτο ακόμα πως ο Πικαμπιά υπήρξε διάσημος συλλέκτης αυτοκινήτων. Έχει υπολογιστεί ότι περισσότερα από 150 αυτοκίνητα είχαν περιέλθει στην κατοχή του. Τα πιο χαρακτηριστικά έργα του Πικαμπιά με ορφικά στοιχεία φιλοτεχνήθηκαν το 1913 και ήδη εμπεριέχουν ένα πρωτόγνωρο δυναμισμό σαφώς εμπνευσμένο από τα δυναμικά γεωμετρικά σχήματα των κτηρίων της Νέας Υόρκης αλλά εικονογραφούν παράλληλα τα οπτικοκοινωνικά βιώματα του ζωγράφου. Ήταν βασισμένα πάνω στην θεωρία της συναισθησίας, θεωρία που σχετίζεται με την πρόσληψη του μουσικού έργου και ήταν επεξεργασμένα από την σύζυγο του Γκαμπριέλ Μπυφέ.
Στη Νέα Υόρκη ο Πικαμπιά πραγματοποίησε μία έκθεση με ακουαρέλες στην γνωστή γκαλερί του φωτογράφου Άλφρεντ Στίγκλιτζ. Η συνύπαρξη οργανικών και μηχανικών σχημάτων προϊδεάζει για την επόμενη περίοδο του έργου του την λεγόμενη μηχανική. Η στενή φιλία με τον Μαρσέλ Ντυσάν τον οδήγησαν στην προσχώρηση του στο dada, που ήταν κίνημα συνειδητά διεθνιστικό. Η θεωρητική τους πυξίδα ανατροπής και αλλαγής των δεδομένων υποδεικνύει ότι η καλλιτεχνική δημιουργία, συναίσθημα, ύλη, κατασκευή μόνο συμπτωματικά αποκτά συμβολική σημασία.
Ο Πικαμπιά το 1915 ξαναπήγε στη Νέα Υόρκη να συναντήσει τον Ντυσάν όπου και παρέμεινε μέχρι το τέλος του 1916. Εκεί συναντήθηκε με τον επιστήθιο συνεργάτη του, τον τολμηρό πρωτοπόρο Ντυσάν που ήδη βρισκόταν στη Νέα Υόρκη εξ αιτίας του Α’ παγκόσμιου πολέμου. Ο Ντυσάν και ο Πικαμπιά σχημάτισαν τότε το ντανταιστικό κίνημα της Νέας Υόρκης, αν και ίδιοι δεν χρησιμοποίησαν ποτέ επίσημα αυτόν τον όρο. Μετά πήγε στη Λωζάνη μέσω Βαρκελώνης που η παρουσία του εκεί έγινε αφορμή για την ίδρυση ομάδας ντανταιστών. Το 1916 και το 1918 επανασυνδέθηκε με την δραστήρια εκδοτικά ομάδα της Ζυρίχης. Ο Πικαμπιά ζωγράφισε «παράλογες» μηχανές που είχαν στόχο τους τον εμπαιγμό της επιστήμης και της αποτελεσματικότητας της. Η μηχανιστικού χαρακτήρα δουλειά του δεν προερχόταν από την αποδοχή αισθητικής αξίας της μηχανής, όπως συνέβη στην περίπτωση των κονστρουκτιβιστών αλλά ήταν μια αντίδραση για την υποταγή των ανθρώπινων αξιών στις μηχανικές δυνατότητες της. Οι σχεδιαστικές μηχανές του Πικαμπιά είναι σχεδόν αλλόκοτες καρικατούρες και έχουν συχνά ειρωνικούς τίτλους. Η συνθετική δομή και η μηχανικά αναπαραγώμενη εικόνα τους δημιουργεί νοητικές μηχανομορφικές προσωπογραφίες.
Σημαντική υπήρξε η έκδοση του περιοδικού τέχνης με τίτλο «291», ο τίτλος δόθηκε από το νούμερο της γκαλερί του φωτογράφου Άλφρεντ Στίγκλιτζ που τους προωθούσε ένθερμα μετατρέποντας την γκαλερί του σε ντανταιστικό προμαχώνα. Στη Νέα Υόρκη οι Ντυσάν και Πικαμπιά διοργάνωσαν και συμμετείχαν σε πολλές εκδηλώσεις της καλλιτεχνικής εμπροσθοφυλακής / avant-garde και προώθησαν δυναμικά με συνεργάτες τους την μοντέρνα τέχνη στην Αμερική. Αργότερα, το 1916, όταν ο Πικαμπιά βρέθηκε στην Βαρκελώνη, έκδωσε ένα άλλο ντανταϊστικό περιοδικό με τίτλο «391» όπου και δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά τα λεγόμενα μηχανικά σχέδια του.
Ο Πικαμπιά συνέχισε την ενασχόληση του και τις δράσεις του με το ντανταϊστικό κίνημα το 1919 στη Ζυρίχη και το Παρίσι. Μετά το 1925 στράφηκε προς τον ακμάζοντα σουρεαλισμό που πρόβαλε την εκφραστικά ονειρική, βιοψυχική επικοινωνία και αποτάχθηκε τις μηχανιστικές ντανταιστικές απόψεις του. Κάτω από την επίδραση των σουρεαλιστικών μανιφέστων σηματοδοτήθηκε μια ριζική αλλαγή στην τεχνική και το πνεύμα των έργων του. Την δεκαετία του 1930 συνδέθηκε επίσης φιλικά με την συλλέκτρια, συγγραφέα Γερτρούδη Στάιν. Πριν από την λήξη του Β΄ Παγκόσμιου Πόλεμου εγκαταστάθηκε στο Παρίσι όπου ασχολήθηκε πλέον με την αφηρημένη ζωγραφική, την σκηνογραφία αλλά και την ποιητική έκφραση. Το 1949 παρουσιάστηκε σημαντική αναδρομική έκθεση για τον Πικαμπιά στην γκαλερί René Drouin. Αποβίωσε το 1953 στο Παρίσι. Χαρακτηριστικό του Πικαμπιά είναι το γεγονός ότι υπήρξε πρόδρομος, εκφραστής και υποστηρικτής των κυριότερων καινοτόμων ρευμάτων της εποχής του, χωρίς όμως να προσκολληθεί σε κάποιο αποκλειστικά. Υπήρξε ένας εξαιρετικά δραστήριος καλλιτέχνης, που έχοντας τεράστια περιουσία, είχε την δυνατότητα να προάγει την μοντέρνα τέχνη διεθνώς.
