«Το Χρώμα του Ροδιού»: Το αριστούργημα του Σεργκέι Παρατζάνωφ που έμεινε «θαμμένο» για 30 χρόνια

Γράφει ο Γιώργος Δήμος

Το «Χρώμα του Ροδιού» (1969) είναι η πιο διάσημη και, σύμφωνα με πολλούς, η καλύτερη ταινία του γεννημένου στην Τιφλίδα της Γεωργίας (στην τότε Σοβιετική Ένωση) σκηνοθέτη, Σεργκέι Παρατζάνωφ. Η avant–garde ταινία, με συνολική διάρκεια 1 ώρα και 12 λεπτά, είναι μια σειρά από συμβολικές εικόνες, συχνά δύσκολες στην αποκωδικοποίηση, που αφορούν την αρμένικη κληρονομιά, που ήταν άλλωστε και η κληρονομιά του ίδιου του σκηνοθέτη.

Ο Παρατζάνωφ μιλάει για την «ψυχή» και όχι απλά την ιστορία του ποιητή, που εδώ προσωποποιείται στην πολυτάραχη ζωή και το έργο του τροβαδούρου, Σαγιάτ-Νόβα (1712-1795). Ο σκηνοθέτης ταυτίζεται με τον επίσης γεννημένο στη Γεωργία τραγουδοποιό, ο οποίος έγινε ιερέας και σκοτώθηκε τελικά στο Μοναστήρι της Τιφλίδας, όταν στην πόλη εισέβαλλε ο Σάχης της Περσίας, Αγά Μοχάμεντ Χαν Κατζάρ, ο οποίος απαίτησε ο ίδιος από τον ποιητή να αλλαξοπιστήσει από Χριστιανός σε Μουσουλμάνο, πράγμα που ο Σαγιάτ-Νόβα, φυσικά, αρνήθηκε. Η ταινία απαγορεύτηκε, τελικά, στη Σοβιετική Ένωση από το κυρίαρχο Κομμουνιστικό Κόμμα, το οποίο θεώρησε πως δεν απεικονίζει σωστά τον ονομαστό ποιητή και ο Παρατζάνωφ αργότερα φυλακίστηκε και δεν μπόρεσε να γυρίσει άλλη ταινία για τουλάχιστον 10 χρόνια.

Ο Παρατζάνωφ προσέχει, από την αρχή μέχρι το τέλος της σύντομης ταινίας, κάθε μία σκηνή ξεχωριστά, όπως ένας ζωγράφος προσέχει τους πίνακές του. Μερικές από τις άκρως συμβολικές και οριακά σουρεαλιστικές εικόνες που μας παραθέτει είναι: τα τρία ανοιγμένα ρόδια, ο χυμός των οποίων ποτίζει το λευκό τραπεζομάντηλο, ένα μαχαίρι στο ίδιο φόντο, ένα γυμνό πόδι που πατάει ένα τσαμπί από σταφύλια και ένα ψάρι, ανάμεσα από δύο ξύλα, που ύστερα γίνεται δύο και τέλος τρία ψάρια.

Η ταινία δεν παραμένει το ίδιο αφαιρετική σε όλη της τη διάρκεια, όμως ακόμα και όταν ακολουθούμε την πορεία του Σαγιάτ-Νόβα, η υποτυπώδης πλοκή είναι διάσπαρτη με (κυρίως χριστιανικούς) συμβολισμούς και διέπεται από ένα ποιητικό ύφος. Είναι σίγουρο πως ο Αλεχάντρο Χοδορόφσκι, ο οποίος γύρισε το δικό του, «El Topo» (1970), ένα μόλις χρόνο αργότερα, επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από το όραμα του Παρατζάνωφ.

Ο Χοδορόφσκι, βέβαια, δεν ήταν ο μόνος σκηνοθέτης που εκτίμησε εγκαίρως τον Αρμένη δημιουργό. Όταν, το Δεκέμβριο του 1973, ο Παρατζάνωφ φυλακίστηκε από τις σοβιετικές αρχές, ο Αντρέι Ταρκόφσκι πήρε την πρωτοβουλία να γράψει επιστολή στην κομμουνιστική κυβέρνηση, εξηγώντας τους πόσο σημαντική ήταν η συμβολή του σκηνοθέτη στον παγκόσμιο κινηματογράφο, μόνο και μόνο με τις δύο ταινίες που είχε γυρίσει τα τελευταία πέντε χρόνια: «Το Χρώμα του Ροδιού» και «Στις Σκιές των Ξεχασμένων Προγόνων» (1964).

Η επιστολή, που ζητούσε την άμεση αποφυλάκισή του, έφερε την υπογραφή, μεταξύ άλλων, του Ρόμπερτ Ντε Νίρο, του Φράνσις Φορντ Κόπολα, του Μάρτιν Σκορσέζε, του Ιβ Σαιν-Λορέν, του Μαρτσέλο Μαστρογιάνι, του Ζαν-Λυκ Γκοντάρ, του Φεντερίκο Φελίνι, του Λουί Μπουνιουέλ και του Φρανσουά Τρυφώ. Είναι δύσκολο να κατανοήσουμε σήμερα τι ακριβώς ήταν αυτό που δεν άρεσε στις σοβιετικές αρχές, όσο αφορά την ταινία, ενώ είναι ακόμα πιο δύσκολο να πιστέψουμε ότι απαγορεύτηκε λόγω της ποιητικής της υφής. Ρόλο σίγουρα έπαιξε η ομοφυλοφιλία του σκηνοθέτη (που ήταν άλλωστε και ο λόγος που φυλακίστηκε), αλλά και ο εκθειασμός «ξένων» πολιτισμών στο έργο του.

Η σημερινή εκδοχή του «Χρώματος του Ροδιού» δεν είναι εκείνη που είχε αρχικά συλλάβει ο Παρατζάνωφ. Η ταινία κυκλοφόρησε για μικρό χρονικό διάστημα υπό αυτό τον τίτλο, και όχι υπό τον τίτλο «Σαγιάτ-Νόβα» που της είχε δώσει ο σκηνοθέτης, μονταρισμένη ούτως ώστε να περνάει τη λογοκρισία. Μια εκδοχή συναφής, αλλά όχι πανομοιότυπη με την πρωτότυπη κυκλοφόρησε τη δεκαετία του 1990, ενώ η πρεμιέρα της ταινίας στις Ηνωμένες Πολιτείες έγινε μόλις το 2014, στο Los Angeles County Museum of Art (LACMA) και αμέσως μετά στο New York Film Festival, με την ψηφιακή αποκατάστασή της να έχει γίνει με την επιμέλεια του Σκορσέζε.

Ο ίδιος ο Παρατζάνωφ μπορεί να μην έζησε για να δει το έργο του τελικά να αναγνωρίζεται, όμως ο αγώνας του στο όνομα της αισθητικής και της ελευθερίας του λόγου συνοψίζεται στη σημερινή ευρεία διαθεσιμότητα των ταινιών του.

Δείτε το trailer της ταινίας στο YouTube: