Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος*

Ο κορυφαίος Γερμανός καλλιτέχνης Γιόζεφ Μπόυς – Joseph Beuys (1921-1986) με την ιδιότυπη και πολυεπίπεδη καλλιτεχνική -πνευματική του δράση έχει σφραγίσει τις αντισυμβατικές αναζητήσεις της δύσης του 20ου αιώνα.

Η μικρή ιδιαίτερη αναφορά στη συμβολή του στην παραγωγή αξέχαστων εικαστικο-φιλοσοφικών συνθέσεων, που υπήρξε τεράστια, είναι απαραίτητη για την προσέγγιση του φαινομένου μετασχηματισμού της τέχνης και του ανθρώπου που επεχείρησε, πάντοτε με οπτική του το μέλλον. Στην ποικιλότροπη δομή και λειτουργία της υπερανήσυχης εποχής μας, προσπάθησε με το έργο του και την εν γένει στάση του απέναντι στη Ζωή και την Τέχνη να δημιουργήσει κάτι σαν “ουράνιο τόξο” στην ανθρώπινη σκέψη και στο τραύμα, ίσως αθεράπευτο, της σύγχρονης κοινωνίας.

Ένας απ’ τους πιο ενδιαφέροντες και πρωτοπόρους «καλλιτέχνες» ο Beuys, που η ευρύτητα της αντίληψης του και η ιδιάζουσα συμπεριφορά του αποκτά ιδιαίτερο βάρος σήμερα, που τα κάθε λογής τραύματα της μετα-καπιταλιστικής οικονομίας πλήττουν θανάσιμα την κοινωνία μας.

Το πολυεπίπεδο έργο του γίνεται εν δυνάμει αισθητικός φάρος στα αδιέξοδα της εποχής μας. (Οι παράδοξες και διάσημες Actions του «Πώς να εξηγήσεις τα ζωγραφικά έργα σ’ έναν ψόφιο λαγό», “Ιφιγένεια / Τίτος Ανδρόνικος», “I like America and America likes me”, «Οργανισμός για άμεση δημοκρατία κατόπιν δημοψηφίσματος», “Zeitgeist” κ.α, γνωστά αρχικά από περιοδικά τέχνης, με ώθησαν με έντονο ενδιαφέρον να πλησιάσω το έργο του. Σημαντικό μέρος της ακραιφνούς δημιουργικότητας  του είδα την στο Harvard στη Βοστώνη, στην Tate Gallery στο Λονδίνο και στο Centre Pompidou στο Παρίσι.).

Στις μέρες μας υπάρχει πρόσβαση στα έργα του μέσω διαδικτύου και με σχετικές ταινίες. Η προσέγγιση τους βέβαια πολύτιμη αλλά με το θεωρητικό-αληθές δεδομένο ότι το μοναδικό γεγονός μιας εικαστικής παράστασης βιώνεται στο έπακρον μόνο από τους παρόντες-συμμετέχοντες.

Ο Beuys κινήθηκε στον αγρό των Happenings-Συμβάντων,  που ο ίδιος ονομάζει Actions-Πράξεις και που μ’ αυτά υπογραμμίζει, με τευτονική βεβαιότητα, ότι το Αντικείμενο έχει γίνει Πράξη. Η δραστηριότητά του έντονη, συχνά αμφισβητήσιμη, αλλά πάντοτε με την σφραγίδα του ντοκουμέντου. Δεν είναι τυχαίο ότι πρωταγωνίστησε με τις ευρηματικές συνθέσεις τις θεωρητικές αναζητήσεις-ανακοινώσεις-συζητήσεις του στην θεσμική έκθεση σύγχρονης τέχνης των Ντοκουμέντων (Documenta, Kassel) καθώς και σε πολλές διεθνείς διοργανώσεις για την σύγχρονη τέχνη στην Αγγλία και την Αμερική.

Απ’τους λίγους στην πατρίδα του Γερμανία που αντιστάθηκαν στον εθνικοσοσιαλισμό του Γ΄ Ράιχ και τον πόλεμο, αιρετικός καθηγητής γλυπτικής στην Ακαδημία Τεχνών του Dusseldorf, δημιουργός «περιβαλλόντων», και οικολογικός πολιτικός εκπρόσωπος του κόμματος των «πρασίνων»,  ενέτεινε με την προκλητικότητα, την αοριστία και τις μυστικιστικές “σαμανιστικές” ιδέες-πρότυπα του, την αλλαγή στον εικαστικό χώρο, ανθιστάμενος με την τέχνη του σε κατηγορίες και σύνορα κάθε λογής.

Γενικά το fluxus, όπως φανερώνει η λατινική ρίζα flux-ροή, με βάση τις θεωρίες του Marcel Duchamp, του John Cage και τη φιλοσοφία “ζεν”, είχε στόχο τη δημιουργία μιας ροής ανάμεσα σε διαφορετικές μορφές έκφρασης, όπως τα εικαστικά, η μουσική, η λογοτεχνία, το θέατρο, το design, η αρχιτεκτονική, κ.α.

Επιχειρώντας να καταργηθούν τα στεγανά μεταξύ των τεχνών, να αποδομηθεί η παραδοσιακή έννοια του έργου τέχνης, και να στεριώσει μια ουσιαστική διαλεκτική σχέση μεταξύ τέχνης και ζωής, οπτικοποίησε και πραγμάτωσε με τη ζωή και την τέχνη του τα αιτήματα του δυναμικού κινήματος fluxus-συνεχούς ροής στο οποίο από το 1963 ήταν πρωτεργάτης με διεθνή εμβέλεια.

Σε αυτό το ανατρεπτικό κλίμα ο Beuys αναδείχθηκε σαν η μεγαλύτερη καλλιτεχνική- ακτιβιστική προσωπικότητα, με δράσεις, εκθέσεις, εκδόσεις, διαλέξεις-συζητήσεις, παρεμβάσεις και διαμορφώσεις χώρων. Με τα υλικά του – στοίβες τσόχας, λίπος, μαλλί, χάλκινες πλάκες, χυτοσίδηρο, βασάλτη, ήχους, κείμενα και νέους συνδυασμούς από φόρμες που λιώνουν στο χώρο, διακήρυξε τις θέσεις του για μια νέα γλυπτική-πλαστική την Social Sculpture-

Κοινωνική γλυπτική καθώς και τις ενδιαφέρουσες θεωρητικές του απόψεις, που τον εμφανίζουν σαν κήρυκα ενός δημιουργικού αναρχισμού, αν και η τέχνη του δεν ανήκει ή απέχει από –ισμούς. Οδηγημένος από μία αγωνιώδη συνείδηση και την ανάγκη να τρυπώσει μέσα στους φόβους και την μονομανία του, περιστρέφεται με την τέχνη του γύρω απ’ την υπόσχεση του καλλιτέχνη να επιτελέσει την ιδεατή, ελεύθερη, ατομικιστική και δημιουργική κοινωνία. Στον κόσμο του πράξη και φαντασία μπορούν να ενωθούν.

Τον ενδιαφέρει το φαινόμενο Ζωή – Θάνατος, Φύση – Άνθρωπος – Υλικά.

Κατά την άποψή του η κοινωνία έχει τραυματιστεί απ’ τον υλισμό, την λογικοκρατία και την επιστημοσύνη και έχει αφοσιωθεί με τα εκφραστικά και θεωρητικά του μέσα στην πορεία να θεραπεύσει αυτό το κτύπημα. Τα συμπεράσματά του βέβαια δεν ήταν εξ ολοκλήρου νέα. Έχουν την γενεαλογία τους στον 19^ο αιώνα, στα έργα των κορυφαίων συγγραφέων Novalis και Schiller, και είναι επεξεργασμένα με πειστική ένταση και λογική συνέπεια. Ο Beuys βρήκε την καλλιτεχνική του ωριμότητα κατά την διάρκεια του οικονομικού θαύματος και της μεταπολεμικής καταναλωτικής κοινωνίας του 1950-60.

Προσπάθησε να θεραπεύσει ενδεικτικά τουλάχιστον το τραύμα της σύγχρονης κοινωνίας με οπτικές αντικαταστάσεις, που αποτελούν ταυτόχρονα δίχτυ και συνδετικό κρίκο της πράξης και της φαντασίας ή ακόμη και της “μαγείας” από μελλοντικούς αστρικούς κόσμους. Έτσι κατά την άποψή του, μπορεί να φτάσουμε σε μια νέα αντίληψη του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος.

Το έργο του δεν έχει βέβαια παραδοσιακούς κανόνες ομορφιάς, χωρίς να αποκλείεται όμως, παρ’ όλη την αιχμηρότητα και την προκλητικότητά του, η ύπαρξή της. Δεν ενδιαφέρεται για συγκεκριμένο στυλ και συνυπάρχουν στα σχέδια, τα γλυπτά και τις Actions του, τόσο στοιχεία απ’ τα “ντανταιστικά” κολλάζ, την ζωγραφική του κορυφαίου γλύπτη Giacometti και την minimal art, όσο κι απ’ τον γερμανικό ρομαντισμό στον ρώσικο κονστρουκτιβισμό της πρωτοπορίας.

Ο Beuys προκαλεί και ενοχλεί αλλά η αναζήτησή του για την μελλοντική εξέλιξη της τέχνης τον διασώζει σαν προφήτη, μεσολαβητή και πυξίδα για τις αντισυμβατικές καλλιτεχνικές τάσεις που επικρατούν ζωντανές μέχρι τις μέρες μας.

Ο Beuys χρησιμοποίησε μυθολογικά στοιχεία, (πολλά από αρχαιοελληνικά κείμενα), φιλοσοφικά δεδομένα, ιδιαίτερα της Ηρακλείτειας φιλοσοφίας, χριστιανικά σύμβολα, ακόμη βοτανολογικά, ζωολογικά σχήματα, που ενέπνευσαν τις τα σχέδια του και εν γένει τις εικαστικές διατυπώσεις του, ενώ πίστευε σε ένα διευρυμένο αισθητήριο της ανθρώπινης διαίσθησης και της σκέψης. Με βάση του αυτό το αισθητήριο για την ανθρωπότητα και την κοινωνία είχε την βεβαιότητα ότι “Όλα γιατρεύονται”.

Σαν επίμετρο της σύντομης αναφοράς μου παραθέτω μερικές απ’ τις απόψεις του Beuys αναφορικά με  την Τέχνη, την Εξέλιξή της και την υπό μετασχηματισμό αναμενόμενη Κοινωνική αλλαγή. 

Αναφέρει ενδεικτικά σε κείμενα του:

-Η Τέχνη είναι η μόνη επαναστατική ενέργεια. Μ’άλλα λόγια η κατάσταση μπορεί να αλλάξει μόνο με την ανθρώπινη δημιουργία.

-Η δουλειά μου δεν έχει τίποτα να κάνει με την Τέχνη, για τον απλούστατο λόγο ότι η Τέχνη είναι πολύ σημαντική για μένα.

-Πως μπορεί ο καθένας να γίνει ένας οργανωτής, ένας γλύπτης και διαμορφωτής του κοινωνικού οργανισμού. Αυτό φέρνει επί σκηνής το αίτημα για την εξέλιξη της τέχνης, που είναι τόσο περισσότερο πνευματική, όσο ποτέ άλλοτε.

-Πράγματι μπαίνεις σε μια ζώνη θανάτου όταν συναισθάνεσαι τον σύγχρονο πολιτισμό μας.

-Η κουλτούρα μας στηρίζεται όχι στις πνευματικές αξίες, αλλά στις οικονομικές δυνάμεις. Πρέπει όμως να αποκτήσουμε μια άλλη αντίληψη για τα οικονομικά. Μόνο απ’ την Τέχνη μπορεί να βγει αυτή η νέα αντίληψη όσον αφορά ότι χρειάζεται ο άνθρωπος, όχι με την όρεξη της σπατάλης, της κατανάλωσης, της πολιτικής και της ιδιοκτησίας, αλλ’ υπεράνω όλων σύμφωνα με την προαγωγή του πνευματικού καλού.

-Το αντικείμενο πρέπει να λέει κάτι σε μένα πρώτα. Αλλιώς δεν μπορώ να το ζωγραφίσω. Έρχεται λοιπόν το αντικείμενο και μου λέει: θέλω να ξαναγίνω. Πρέπει. Επειδή είναι ενδιαφέρον να ξαναγίνω. Έτσι το ζωγραφίζω. Αυτό συμβαίνει γιατί δεν είμαι καλλιτέχνης.

-Σκοπός μου, όλα τα κατάλοιπα του υποσυνείδητου να εκραγούν και να περιέλθουν με τη μορφή μιας χαοτικά απελευθερωμένης διαδικασίας σε καθολική αναστάτωση, γιατί η αρχή του νέου συντελείται πάντα μέσα στο χάος.

*Ο Κώστας Ευαγγελάτος είναι ζωγράφος, λογοτέχνης και θεωρητικός της τέχνης

Βασική βιβλιογραφία

 -Happening and Fluxus, Koelnischer Kunstverein, Koeln,1970.

 -Caroline Tisdall: Art into Society, Society into Art (ICA, London), 1974.

-Κατάλογος έκθεσης: J. BEUYS, Harvard University Art Museums, 1984

-Anne Seymour: J. BEUYS, Drawings, Victoria and Albert Museum, London, 1983.

-Ellen  Η. Johnson: Modern Art and the Object, Harper and Row, Publishers, N.Y, 1976.

-DADA von Max Ernst bis Marcel Duchamp, Galerie der Klassischen Moderne, Pawlak, 1988

-Mark Rosental: JOSEPH BEUYS: Actions, Vitrines, Environments, London, Tate, 2005.

-FLUXUS, Fluxus in Deutschland, 1962-1994, IFA, 1995)