Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος
Ζωγράφος, λογοτέχνης, θεωρητικός της τέχνης

Ο Ζαν Κοκτώ / Jean Cocteau, γεννήθηκε το 1889 στο Μαιζόν-Λαφίτ, κοντά στο Παρίσι.  Ήταν γιος εύπορου Παριζιάνου. Υπήρξε ποιητής, μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας, ζωγράφος, σκηνογράφος και σκηνοθέτης του κινηματογράφου ένας από τους πιο πολυσχιδείς καλλιτέχνες του μεσοπολέμου, μέλος της γαλλικής πρωτοπορίας. Επιδόθηκε στην ανάπλαση και υπερρεαλιστική ερμηνεία των ελληνικών μύθων, θήτευσε στο ψυχολογικό θέατρο και ασπάστηκε τα απελευθερωτικά πολιτικοκοινωνικά διδάγματα του νεορομαντισμού.  

Επιδεικνύοντας παράλληλα ταλέντο στην ποίηση, το μυθιστόρημα και το θέατρο, στη ζωγραφική, στο σενάριο και τη μουσική κίνηση της χώρας του, ο Κοκτώ δημοσίευσε την πρώτη συλλογή ποιημάτων του «Το λυχνάρι του Αλαντίν» 1909, σε ηλικία 18 χρόνων. Στις ποιητικές συλλογές του, «Ο άστατος πρίγκηπας» 1910, «Ο χορός του Σοφοκλέους» 1912 και το «Ακρωτήρι της Καλής Ελπίδας» 1919, διακρίνεται από μια διανοητική, κριτική αβρότητα και χάρη στο ύφος, με πλούτο δημιουργικής φαντασίας. Το ίδιο παρατηρείται και στα μυθιστορήματά του, όπως στο “Θωμά τον απατεώνα» 1923, και στα διάσημα «Τρομερά παιδιά»1929.

Όλο το έργο του, ακόμα και τα φιλοσοφικά και κριτικά του δοκίμια, διαπνέεται από ένα αίσθημα παιδικού αυθορμητισμού μαζί με μια βαθιά και ενσυνείδητη αγωνία αναζήτησης του εσωτερικού κόσμου και της σεξουαλικότητας που διαθλάται δυναμικά σε όλο το έργο του. Έχοντας μελετήσει και αφομοιώσει τα έργα των μεγάλων κλασικών της αρχαιότητας αλλά και των διακεκριμένων Γάλλων όπως οι Εντμόν Ροστάν, Ραϊμόν Ραντιγκέ, Κόμισσα ντε Νοάιγ, Αντρέ Ζιντ ανέδειξε το ιδιότυπό προσωπικό, άκρως ευαίσθητο αλλά και ευφυολογικά αιχμηρό στυλ του.

Ο Κοκτώ έλαβε ενεργό μέρος ως ηθοποιός, παραγωγός, σκηνογράφος. Έγραψε για χορόδραμα, μιούζικαλ, τσίρκο, κινηματογραφικές ταινίες. Συνεργάστηκε με τους  Χόνεγκερ, συνθέτη του μουσικού δράματος “Βασιλιάς Δαβίδ”, Πικάσο, Μοντιλιάνι,  Ντιαγκίλεφ, μεγάλο Ρώσο χορογράφο και σκηνοθέτη, ιδρυτή των περίφημων “Ρωσικών μπαλέτων. Υπήρξε φίλος με τον Πάμπλο Πικάσο και ήταν ένας από τους κουμπάρους στον γάμο του με την Όλγα Χοχλόβα. Ήταν φίλος με τον Μαρσέλ Προυστ, τον Αντρέ Ζιντ και τον δισέγγονο του Βίκτωρος Ουγκώ, Ζαν. Από το 1937 έως τον θάνατό του είχε ερωτική σχέση με τον κορυφαίο ηθοποιό Ζαν Μαρέ. Πέθανε το 1963, στο Μιλί-λα-Φορέ, κοντά στο Παρίσι, μία ημέρα μετά την φίλη και μούσα του Εντίθ Πιάφ. Η Πιάφ ερμήνευσε αλησμόνητα τον «Ωραίο αδιάφθορο», που ο Κοκτώ είχε γράψει ειδικά για εκείνη. 

Στο θεατρικό τομέα  εμφανίστηκε ο Κοκτώ το 1923 με τους «Νεόνυμφους του Πύργου του Άιφελ».  Στη συνέχεια με τον «Ρωμαίο και Ιουλιέτα» 1924, τον «Ορφέα» 1927, την «Αντιγόνη» (λιμπρέτο στην όπερα του Χόνεγκερ) και τον «Οιδίποδα τύραννο» (λιμπρέτο στο ορατόριο του Στραβίνσκι) 1928, την «Ανθρώπινη φωνή» 1930, την «Ολέθρια μηχανή» 1934, τους «Ιππότες της στρογγυλής τραπέζης» 1937, τους «Τρομερούς γονείς», 1939, την «Γραφομηχανή» 1941 και τον «Δικέφαλο αετό» 1946. Με αγωνιστικότητα και διαρκή θεωρητική εμπέδωση τάχθηκε  υπέρ των νεωτεριστικών ιδεών και συνεργάστηκε σε όλα τα εικαστικά εκφραστικά πεδία με κορυφαίους καλλιτέχνες της εποχής του.  

Επηρεασμένος από την αρχαική τέχνη, το σουρεαλιστικό κίνημα, τους πρωτοπόρους της αφηρημένης τέχνης και τον κυβισμό στη ζωγραφική και την γλυπτική, που κυριολεκτικά υπερτερεί η έμφυτη καλλιγραφική του οπτική, ο Κοκτώ  μετέφερε με επιτυχία αυτές τις τάσεις στο θέατρο, όπως στην «Παρέλαση» 1917, με σκηνικά του Πικάσο, σε μουσική του Ερίκ Σατί,  στο «Βόδι πάνω στη Σκεπή», με σκηνικά Ραούλ Ντυφύ και μουσική του Ντάριους Μιγιό. 

Στην φιλμογραφία η αισθητική συμβολή του υπήρξε και παραμένει εμβληματική. Σκηνοθέτησε τις ταινίες: «Το αίμα του ποιητή» 1930, «Αιώνιοι εραστές» 1943, «Η πεντάμορφη και το τέρας» 1946, «Δικέφαλος αετός» 1947, «Τρομεροί γονείς» 1948, «Ορφέας και Ευρυδίκη» 1950 και «Η διαθήκη του Ορφέα» 1960. 

Η αέναη καλλιτεχνική εργασία που ξεπερνά όχι μόνο τον δημιουργό αλλά και το κοινό του, ήταν ο κατ’ εξοχήν δημιουργικός σκοπός του Κοκτώ. Η ίδια αρχή διέπει και την «Παρέλαση»,  το 1916, με μουσική επένδυση ένα αισθησιακό μίγμα πυροβολισμών, ήχων γραφομηχανής και έργων του Σατί, το οποίο αποδοκιμάστηκε μεν στην πρεμιέρα από το κοινό αλλά επαινέθηκε από τον Απολλιναίρ για τον «σουρεαλισμό» του.

Το ίδιο ισχύει και για την πρώτη ταινία του «Το αίμα του ποιητή», ένα φασματικό κινηματογραφικό μανιφέστο με πρωταγωνιστή έναν καλλιτέχνη που περνάει μέσα από καθρέπτες και κοιτάζει μέσα από κλειδαρότρυπες, βασανιζόμενος από όσα βλέπει «σκηνές ντοκυμαντέρ από ένα άλλο βασίλειο», όπως είχε πει ο Κοκτώ, η οποία κορυφώνεται με μία πράξη αυτοκαταστροφής.

Η τέχνη όμως μπορούσε επίσης να ξεπεράσει και τα υλικά της όρια, το φιλμ, την γλώσσα, την σκηνή. Η ίδια η ζωή μπορούσε να μετατραπεί σε έργο τέχνης, να βιωθεί με τόλμη και έξαψη. Η ζωή ήταν ή μπορούσε να γίνει όπως έλεγε αναφερόμενος στην παιδική του ηλικία, «ένα θέατρο στο οποίο ενσαρκώνεις κάθε ρόλο, κατακτώντας ανυπέρβλητα τον κόσμο».  Η ζωή όμως μπορούσε να γίνει και μύηση στην ανημπόρια. «Το παιδί θέλει ένα δωμάτιο, να συγκεντρώσει εκεί τα υπάρχοντα του και τις αγάπες του».

Ο Κοκτώ μισεί όσα διασκορπίζονται. Τον έλκει η αρρώστια, η οποία φέρνει τους ανθρώπους κοντά και του επιτρέπει να απομονώνεται.  Υποφέρει από ασθένειες, μεταξύ άλλων από αλλεργική ρινίτιδα, σκολίωση, ρευματισμούς, αϋπνία, έρπητα ζωστήρα,  πονόδοντους. Όλα αυτά καθώς και η ύστερη εξάρτηση του από το όπιο, τον έτρεψαν σε οδυνηρές και μεταμορφωτικές καταστάσεις. Για τον Κοκτώ κάθε άλγος αποδείκνυε μια ευαισθησία που εξευγενίζει το ευαίσθητο και αεικίνητο σώμα. Η αρρώστια μετατρεπόταν έτσι σε ένα οικοδόμημα εσωτερικής ζωής και την δημιουργία ενός χώρου ψευδαισθήσεων. Η εντρύφηση του στους συναισθηματικούς και στοχαστικούς λαβυρίνθους της θεατρικής τραγωδίας αλλά και της ελληνικής τέχνης γενικότερα και η διαχρονική τους ανάπλαση με υποσυνείδητες αναδύσεις σμίλεψε το προσωπικό του όραμα για την ζωντανή και ελεύθερη από ταμπού αισθητική έκφραση.