Επιμέλεια: Λουϊζα Καραπιδάκη

Η μάχη των Θερμοπυλών και η ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 π.Χ.) εναντίον των Περσών, καθόρισαν όχι μόνο την τύχη της Αρχαίας Ελλάδας αλλά και την πολιτιστική πορεία της Ευρώπης κατά τους μετέπειτα χρόνους.

Στην επέτειο αυτών των δύο κοσμοϊστορικών γεγονότων, οι βαθιά ριζωμένες γνώσεις και ιδέες στη συνείδηση Ελλήνων δημιουργών μετατρέπονται σε λαλίστατες εικόνες. Καλλιτέχνες καταξιωμένοι -ερασιτέχνες, λαϊκότροποι, αυτοδίδακτοι, εκπρόσωποι της ακατέργαστης τέχνης- δημιουργούν έργα ανάλογα με τις εικαστικές τους ευαισθησίες και τις προσωπικές τους προσλαμβάνουσες μέσα από τις προφορικές ή τις γραπτές μαρτυρίες και τα οπτικοακουστικά ερεθίσματα.

Αυτό το είδος της τέχνης, με χαρακτηριστικά την αδέσμευτη σκέψη, τη δημιουργική έκφραση, τη γνησιότητα και την ευαισθησία, θέλησε να υποστηρίξει η πρύτανης Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, με την ιδέα της να οργανωθεί μια έκθεση ζωγραφικής με «μοναδικούς» Έλληνες καλλιτέχνες, στο πλαίσιο του επετειακού έτους «Θερμοπύλες, Σαλαμίνα 2020».

Η υποκειμενική αυτή αφήγηση της ιστορίας και της πολιτιστικής κληρονομιάς μάς χαρίζει συναρπαστικές αναπαραστάσεις του επικού παρελθόντος και των μνημονικών τόπων, ως έναν φόρο τιμής στον ηρωισμό και το σθένος των Ελλήνων αλλά και στις διαχρονικές αξίες του ελληνικού πολιτισμού.

Η αυθόρμητη τέχνη, ως μέσο εικαστικής έκφρασης, επιστρέφει συστηματικά στο επίκεντρο του εικαστικού στερεώματος και υποστηρίζεται όλο και περισσότερο από το διεθνές κοινό σε όλο τον κόσμο.

Η θεματική διαπραγμάτευση με την αμεσότητα στην έκφραση, την έντονη αφηγηματική διάθεση, την ιδιότυπη εξιστόρηση, την απεικονιστική ευφράδεια, την ελευθερία στη χρήση των χρωμάτων, τις λεπτομερειακές αναφορές των επιμέρους διατυπώσεων και τον πρωτότυπο συνδυασμό διαχρονικών εικονογραφικών προτύπων, κερδίζει το σύγχρονο κοινό γιατί ταυτίζεται με τον φαντασιακό του κόσμο, αναπαριστά τις δικές του εικόνες, αντανακλά τον δικό του παλμό και εκφράζει τη συλλογική συνείδηση.

Η έκθεση περιλαμβάνει δεκαεφτά δημιουργούς με είκοσι πέντε πίνακες ζωγραφικής, κεραμικά, χαρακτικά και εικαστικές κατασκευές.

Οι περισσότεροι καλλιτέχνες δημιούργησαν πρωτότυπο έργο για το επετειακό έτος «Θερμοπύλες, Σαλαμίνα 2020» και ο αφηγηματικός ιστός της έκθεσης έχει διαρθρωθεί σε πέντε θεματικές ενότητες. Εν κατακλείδι πρόκειται για μια έκθεση με λαϊκούς αλλά και λόγιους καλλιτέχνες, γιατί άλλες εκφάνσεις είναι λαϊκότροπες και άλλες σύγχρονες έντονα επηρεασμένες από ρεύματα της σύγχρονης καλλιτεχνικής δημιουργίας, από τον μινιμαλισμό μέχρι την εννοιολογική τέχνη.

1η ενότητα

Ο Κώστας Δούκας οδηγήθηκε από τις γνώσεις του στην αρχαία ελληνική γραμματεία για να αφηγηθεί με ιμπρεσιονιστική αντίληψη τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, με έμφαση στον ανθρώπινο παράγοντα και όχι στην απλή εξιστόρηση των γεγονότων. Αναπαριστά την αθηναϊκή τριήρη άρτια επανδρωμένη και εστιάζει στους μαχητές γιατί «αὐτοί νικοῦν, πεθαίνουν καί δοξάζονται. Ἡ ψυχή τῆς ναυμαχίας εἶναι οἱ ἂνθρωποι καί ὄχι τά πλοῖα». Όπως είπε ο ίδιος ο Δούκας “

Ἒχουν γίνει πολλοί πίνακες μέ θέμα τήν ναυμαχία τῆς Σαλαμῖνος, μεταξύ τῶν ὁποίων καί ὁ ὡραῖος πίνακας τοῦ Βολανάκη. …ὃλοι οἱ ζωγράφοι ἒδωσαν ἒμφαση στά ἐμπλεκόμενα πλοῖα καί στήν κοντινή θάλασσα. Ἡ δική μου ἀντίληψη ξεκινᾶ ἀπό τό γεγονός ὃτι τίς ναυμαχίες ναί μέν τίς κάνουν τά πλοῖα, ἀλλά αὐτά τά κατευθύνουν ἂνθρωποι».

Ο Παναγιώτης Σιάγκρης, ως λυρικός και μυστηριακός καλλιτέχνης, πραγματεύεται με εκφραστική διάθεση και υπερρεαλιστικές τάσεις τις ιστορικές σκηνές στις Θερμοπύλες και τη Σαλαμίνα. Φιλοτεχνεί φαντασιακά περιβάλλοντα με ποικίλες χρωματικές εναλλαγές και ρεαλιστικές απεικονίσεις στα πρόσωπα και το τοπίο, ενώ με μαεστρία αποδίδει την προοπτική του χώρου και τις επιμέρους σχεδιαστικές επισημάνσεις.

Στην ξυλογραφία του Στάθη Σωτήρχου αναπτύσσεται η Ναυμαχία με περιγραφική σαφήνεια και παράθεση των απεικονιζομένων. Ο εικαστικός αφομοιώνει γνωστά εικονογραφικά θέματα και τα αποδίδει στη σύνθεσή του με την ιδιαίτερη γραφή του. Εξαιρετικά εντυπωσιακή είναι η ναυτική αντιπαράθεση της κραταιάς ελληνικής τριήρους με το ναυαγισμένο περσικό σκαρί. Εμβληματική είναι και η μορφή του Θεμιστοκλή, η οποία υπογραμμίζεται με «έξαρση», δηλαδή με δυσανάλογα μεγάλο μέγεθος.

Στην επιπεδόγλυφη σύνθετη ζωγραφική τέχνη του Χρήστου Τσίντζου εξιστορούνται σχολαστικά η μάχη των Θερμοπυλών και η ναυμαχία της Σαλαμίνας. Η εικονογραφική του αφήγηση είναι συναρπαστική και ακολουθεί όλα τα γνωρίσματα της ελληνικής λαϊκής τέχνης με την αισθητική αρμονία, τη χρωματική ποικιλία, τη λεπτομερή καταγραφή, τη λογική συνέπεια στην οργάνωση και τον γνώριμο φόβο του κενού (horror vacui). Οι γεμάτες πάθος απεικονίσεις προδίδουν την αγάπη του για την ιστορία και τις γνώσεις του στη βυζαντινή τέχνη και την αρχαία ελληνική αγγειογραφία.

Ο δάσκαλος του Θεάτρου Σκιών Σωτήρης Χαρίτος (Χαρίδημος) με μια πυκνή ζωγραφική σύνθεση, αναφέρεται στα σημαντικά στιγμιότυπα της Ναυμαχίας και «στεφανώνει» τη νίκη των Ελλήνων. Η επικοινωνιακή αμεσότητα της τέχνης του Θεάτρου Σκιών μεταφέρεται σε μία πολυσήμαντη εικόνα με επάλληλες πολύχρωμες αναπαραστάσεις με έντονα περιγράμματα, χωρίς προοπτική και με όλα τα χαρακτηριστικά της εικαστικής αφηγηματικής γλώσσας του Καραγκιόζη.

Ο Γιώργος Χατζηχρυσοστόμου ζωγραφίζει με λαδοπαστέλ οπλίτες παραταγμένους σε φάλαγγα να οδεύουν ρυθμικά προς τη μάχη με τον βαρύ οπλισμό τους. Η σύνθεσή του είναι ιδιαίτερα αρμονική και, παρά την πλούσια χρωματική γκάμα, θυμίζει αγγειογραφίες όπου με λιτές γραμμές τονίζονται τα σημαντικά στοιχεία και δρώμενα, όπως για παράδειγμα στο μελανόμορφο αγγείο Κίτζι του 640 π.Χ.

2η ενότητα: Συμβολισμοί των ιστορικών γεγονότων (Ασημακοπούλου, Δατσέρη, Λιάπη, Μπρέσαν-Σαλταφερίδη)

Η Γίτσα Ασημακοπούλου φιλοτεχνεί μια ολόκληρη σειρά έργων με θέμα τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Κάθε φορά επικεντρώνεται και σε άλλο σημείο, στους ακοντιστές, τους τοξότες, τους κωπηλάτες μέσα στις τριήρεις, τους ήρωες-πρωταγωνιστές, εν ώρα δράσης. Η έντονα γεωμετρική γραφή της έχει πάντα μια ρητορική διάθεση και δημιουργεί ένα ενδιαφέρον οπτικό παιχνίδι μεταξύ εικονικού και ανεικονικού.

Η Σοφία Δατσέρη στο εμπνευσμένο της έργο ενσωματώνει στοιχεία από την ελληνική μυθολογία και την ελληνική λαογραφία. Με έναυσμα την αναπαράσταση ενός ψυκτήρα του 520-510π.Χ. διατυπώνει εικονογραφικά έναν πολεμιστή «ιππέα» σε δελφίνι, έτσι όπως απεικονίζονταν στις ασπίδες των Μεγαρέων πεζοναυτών, που έδωσαν τον αγώνα τους πάνω στα καταστρώματα των πλοίων στη Σαλαμίνα. Η άρτια δομημένη λιτή σύνθεση παραπέμπει στον γραπτό διάκοσμο των αρχαίων αγγείων και το απόλυτο λευκό φόντο στην καθαρότητα του ελληνικού φωτός.

Ο Αλέξανδρος Λιάπης, με πλήρη σχηματοποίηση και έντονα αφαιρετική διάθεση, αποδίδει τους επιθυμητούς συμβολισμούς του αγώνα των Ελλήνων για την υπεράσπιση της Δημοκρατίας και τη διαχρονική λάμψη του Ελληνικού Πολιτισμού μέσα στους αιώνες.

Η Άσια Μπρέσαν-Σαλταφερίδη, με επιτηδευμένο λαϊκότροπο ύφος, φιλοτεχνεί ένα σύγχρονο κεραμικό πιάτο. Η συμβολική αναπαράστασή της σε παράλληλες ζώνες συνδυάζει ιστορίες από την αρχαία ελληνική μυθολογία. Οι ανθρώπινες μορφές και οι ιστορικές αναφορές έχουν αποδοθεί ρεαλιστικά, αλλά η σύνθεση των θεμάτων έχει έναν υπερβατικό χαρακτήρα που παραπέμπει εύλογα στην εννοιολογική υπέρβαση των αρχαίων μύθων.

3^η ενότητα: Ιστορικές προσωπογραφίες (Αλεβιζοπούλου, Σαρμίδης)

Η Χριστίνα Αλεβιζοπούλου εικονίζει τον αγέρωχο Λεωνίδα με λιτή ενδυματολογική παρουσία σε απροσδιόριστο φόντο. Ο θεατής εντυπωσιάζεται από την επιβλητικότητα της μορφής με τα έντονα χαρακτηριστικά του προσώπου, ενώ το αφιερωματικό πορτρέτο της, ως ένα σύγχρονο Λεωνιδαίο, αποτίει φόρο τιμής στο διαχρονικό σύμβολο της αυτοθυσίας.

Η εκφραστική τέχνη του Θεοχάρη Σαρμίδη με τα ευφάνταστα χρώματα επικεντρώνεται στα πορτρέτα του Ξέρξη στη Σαλαμίνα και του Θεμιστοκλή στην Πνύκα. Ο Ξέρξης εμφανίζεται ως ένας μεγαλοπρεπής καταβεβλημένος γενειοφόρος, με πολύτιμα ενδύματα και βαρύτιμα χρυσά κοσμήματα, έχοντας ως φόντο τα στενά της Σαλαμίνας. Αντίθετα, ο Θεμιστοκλής φέρει λιτή λευκή χλαμύδα και παρουσιάζεται σε ουδέτερο φόντο με το επιβλητικό σπινθηροβόλο βλέμμα του.

4^η ενότητα Η ναυμαχία της Σαλαμίνας ως θαλασσογραφία της μνήμης (Αναστασοπούλου, Αρτέμη, Τριβιζά)

Η Μαρίνα Αναστασοπούλου στις δύο θαλασσογραφίες της απεικονίζει αρχαία σκαριά στην ανοικτή θάλασσα. Στην πρώτη εικονογραφεί ένα στιγμιότυπο πριν τη Ναυμαχία, με παραταγμένα τα πλοία σε ετοιμότητα, κάτω από τον σκοτεινό ουρανό λίγο πριν χαράξει. Στη δεύτερη θαλασσογραφία εμφανίζει τις ελληνικές τριήρεις εν πλω προς την επίθεση. Αντιπαραθέτει δεξιοτεχνικά τους υδάτινους με τους ξύλινους όγκους και καταγράφει τις στιγμιαίες κινήσεις με την ευαίσθητη χρωματική παλέτα της.

Η Ζάννα Αρτέμη μάς μεταφέρει στη θάλασσα της ιστορίας και της μνήμης. Το κεντρικό θέμα, η αρχαία τριήρης, έχει ενσωματωθεί στον υδάτινο κόσμο και μάχεται ηρωικά ανάμεσα στα κύματα. Η τοπιογραφία της ακολουθεί το αναγνωρίσιμο ζωγραφικό ύφος της με τις απαλές χρωματικές διαβαθμίσεις, τις εύπλαστες γραμμικές ιχνογραφήσεις, τον ρυθμό και την έντονη πλαστικότητα.

Η Μαίρη Τριβιζά επικεντρώνεται στο θαλασσινό τοπίο και ιχνογραφεί πρωτότυπα το αρχαίο σκαρί από ψηλά, με αποτέλεσμα να διακρίνονται μόνο οι κωπηλάτες και οι σκιές τους μέσα στις μπλε αποχρώσεις της θάλασσας. Στη σύνθεσή της, παρά την έντονη γεωμετρικότητα και τις αφαιρετικές τάσεις, δημιουργείται η αίσθηση της αέναης ρυθμικής κίνησης των κυμάτων.

5^η ενότητα: Μεθερμηνεία της ιστορίας (περίοπτες εγκαταστάσεις των Λαού και Τζανέλα)

Ο Σταύρος Λαός στην τρισδιάστατη κατασκευή του επικεντρώνεται στ’ απομεινάρια της Ναυμαχίας. Απεικονίζει ένα κουφάρι περσικού πλοίου, να κείτεται βυθισμένο, παρατημένο στο έλεος καταμεσής του πελάγους, ανάμεσα στις πέτρες του βυθού. Η σιωπηλή σύνθεση έχει σαφή συμβολικό χαρακτήρα και παραπέμπει στην ήττα και στην πλήρη καταστροφή του περσικού στόλου, ενώ ταυτόχρονα κάνει έμμεση αναφορά και στο μπρούτζινο έμβολο των ελληνικών πλοίων. Είναι εμφανής ο καλλιτεχνικός του προβληματισμός γύρω από την προσθήκη έτοιμων υλικών που συμπεριλαμβάνει στη ζωγραφική του σύνθεση.

Η Μαρινέλα Τζανέλα χρησιμοποιεί ready made εικόνες, ενσωματώνει ποικίλα υλικά, επεμβαίνει ζωγραφικά και πλάθει ολόκληρες ιστορίες. Στη συνθετική της ικανότητα αποκαλύπτονται η παιδεία και η αισθητική της εμπειρία, με αποτέλεσμα να δημιουργεί έργο με αφηγηματική ευγλωττία και σαφήνεια στην έκφραση. Οι εικονογραφικές και αρχειακές αναφορές είναι εμφανείς στο έργο της, ενώ οι ευρηματικές νοηματικές συσχετίσεις της διαμορφώνουν μια πρωτότυπη αφήγηση και ένα μοναδικό ταξίδι στην ιστορία.

Γνήσια τέχνη…

Η νοηματική δύναμη των γεγονότων συνδιαλέγεται με τον αστείρευτο καλλιτεχνικό οίστρο των εικαστικών και την προσωπική συναισθηματική τους φόρτιση για τη λαμπρή ιστορία των ηρωικών προγόνων, με αποτέλεσμα τη δημιουργία εντυπωσιακών έργων τέχνης. Ο διάχυτος ενθουσιασμός, η πηγαία έμπνευση των ζωγράφων και ο αυθορμητισμός στην έκφρασή τους αντικατοπτρίζονται στην τέχνη τους και δημιουργούν μια ιδιάζουσα αφηγηματικότητα.

Η ενίοτε απλοποιημένη ή λαϊκότροπη τεχνοτροπία τους, χωρίς ωραιοποιήσεις, ακαδημαϊκούς κανόνες και αισθητικούς φραγμούς, συνυπάρχει με εικαστικές εκφράσεις και ρεαλιστικές αποδόσεις, ιμπρεσιονιστικές τάσεις, εξπρεσιονιστικές εξάρσεις, έως και αφαιρετικές διαθέσεις. Οι δημιουργοί εικονογραφούν μέσα από την προσωπική τους αισθητική εμπειρία και δημιουργούν μια γνήσια τέχνη, που εύλογα προκαλεί στον θεατή το ενδιαφέρον για ιστορικά θέματα και τον σεβασμό για το ηρωικό παρελθόν.

Τα σημεία αναφοράς στις συνθέσεις -ηρωικά πρόσωπα, ιστορικά στιγμιότυπα, πανάρχαια σύμβολα, μνημονικές τοπιογραφίες και θαλασσογραφίες- είναι αδιάψευστοι μάρτυρες της αγάπης των σύγχρονων Ελλήνων για την ιστορία τους και ταυτόχρονα καταδεικνύουν ότι το ιστορικό παρελθόν παραμένει ιδιαίτερα ζωντανό στη συλλογική μνήμη τους.

K.K.