Γράφει η Λιάνα Ζωζά

Όταν ο Picasso, έλεγε: “Η Τέχνη δεν είναι για διακόσμηση, η τέχνη πρέπει να είναι όπλο για μάχη”, το πιο πιθανό είναι να μην είχε στο νου του μόνο την Guernica και την κραυγή αγωνίας, που βγήκε μέσα από το έργο του αυτό. Μάλλον είχε, τη δύναμη που έχει η τέχνη κάθε μορφής (μουσική, κινηματογράφος, λογοτεχνία, ποίηση, εικαστικά) να σχολιάσει, να αντιδράσει, να κραυγάσει, να στείλει μαζικά μηνύματα.

Η Guernica, είναι ένα από τα έργα που στην ιστορία της τέχνης, εντάσσονται στη λεγόμενη “στρατευμένη” τέχνη. Η “στρατευμένη” τέχνη δεν αποτέλεσε ποτέ κίνημα.

Ξεκίνησε περισσότερο σαν ένα ρεύμα, που κυρίως επηρέασε και διαμόρφωσε τον Σουρεαλισμό και είχε κυρίαρχη θέση τόσο στη Μεξικάνικη όσο και στη Ρώσικη Επανάσταση.

Από μόνος του ο όρος έχει την ιδιαιτερότητα του συνδυασμού δύο διαφορετικών εννοιών, όπως το “στρατευμένη” που παραπέμπει σε οριοθετημένες καταστάσεις, συγκεκριμένους στόχους και μάχες κάθε είδους. Η τέχνη από την άλλη πλευρά είναι μια έννοια με μεγάλο εύρος και επιπλέον μπορεί, να περικλείσει την αισθητική, τηn σκέψη και την άποψη του καλλιτέχνη. 

Η πολιτική και ο ακτιβισμός αποτελούν στοιχεία, που συνθέτουν τηn “στρατευμένη” τέχνη

Η πολιτική και ο ακτιβισμός αποτελούν στοιχεία, που συνθέτουν τηn “στρατευμένη” τέχνη, που στόχος της είναι να αφυπνίσει, να επικοινωνήσει και να ενδυναμώσει ένα μήνυμα επίκαιρο και σημαντικό. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιούνται διάφορα εικαστικά μέσα, όπως παλαιότερα η ζωγραφική και οι τοιχογραφίες και σήμερα πιο σύγχρονα μέσα, όπως οι εγκαταστάσεις, το graffiti και οι performances.

Κάποιες φορές η πολιτική υπερισχύει, με αποτέλεσμα η τέχνη να σταματά να είναι “στρατευμένη”. Πάντα υπάρχει μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα στα κοινωνικά συμβάντα και τον ίδιο τον καλλιτέχνη, που δεν μπορεί να μείνει ανεπηρέαστος από τα δρώμενα κι αυτό φαίνεται στο έργο του. Μήπως όμως σ’αυτή την περίπτωση ο καλλιτέχνης καθίσταται απλός θεατής των πολιτικών θεμάτων ή το μόνο που καταφέρνει είναι αποκωδικοποιήσει κάποια από αυτά, μέσα από την τέχνη;

Ο Diego Rivera με τις μουσειακού μεγέθους και εμβέλειας τοιχογραφίες του, έγραψε το δικό του κομμάτι στην ιστορία της Μεξικάνικης επανάστασης. Μαρξιστής και επηρεασμένος από την Ρώσικη επανάσταση έδωσε μέσα από την τέχνη του ένα αντι-ιμπεριαλιστικό μήνυμα. Αυτό βέβαια δεν τον εμπόδισε αργότερα να δεχτεί ανάθεση εργασίας από τους Ford και Rockefeller στην καπιταλιστική και παρεμβατική Αμερική, που είχε αποτελέσει το στόχο της αντίδρασής του.

Η σύγχρονη performer, Marina Abramovic, με καταγωγή από τη Σερβία, στάθηκε επί ώρες σε ένα σωρό από κόκαλα καθαρίζοντάς τα με επιμέλεια ένα ένα χωριστά, πολιτικό σχόλιο σε έναν καταστροφικό πόλεμο.

Χώρες, όπως η Ιρλανδία με την πολλών χρόνων εμφύλια διαμάχη, δίνει βήμα για εικαστικά στρατευμένα μηνύματα στους τοίχους του Μπέλφαστ.

Σίγουρα η “στρατευμένη” τέχνη δεν έχει σαν πρώτο της μέλημα την αισθητική ή το αν θα “αρέσει” το έργο, πόσο μάλλον αν θα είναι εμπορικό. Εξάλλου τα θέματα που πραγματεύεται είναι σκληρά από την φύση τους. Πόλεμος, μετανάστευση, πείνα και τώρα η οικονομική κρίση που τείνει να παγκοσμιοποιηθεί.

Τα τελευταία χρόνια, στις μεγάλες εικαστικές διοργανώσεις, υπάρχει πια, θέση για το διαφορετικό που μπορεί ακόμη και να σοκάρει, αρκεί να θίξει τα κακώς κείμενα, που η έκτασή τους έχει λάβει τεράστιες κοινωνικές διαστάσεις και να αποτελέσει βήμα για διαμαρτυρία. Μια διαμαρτυρία, όχι απέναντι πια σε έναν συγκεκριμένο “εχθρό”, αλλά σε μια γενικότερη κρίση ιδεών και αξιών.

Και βέβαια η επικοινωνία των εικαστικών δρώμενων είναι ευκολότερη, πιο αντικειμενική και παγκόσμιας εμβέλειας και σ’αυτό βοηθούν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και το διαδίκτυο. Είναι η δυνατότητα, που δίνεται στους μαχόμενους καλλιτέχνες, να επικοινωνήσουν παγκόσμια, το έργο τη δράση και την άποψή τους.

Είναι βέβαια αυτό αρκετό, για να αφυπνιστούν συνειδήσεις, μέσα από την τέχνη και να δωθούν λύσεις σε σημαντικά προβλήματα, που μαστίζουν την κοινωνία, όπως η ανεργία, η βία, η φτώχια, οι κοινωνικές αδικίες, ο ρατσισμός;

Το σημαντικό είναι πως η τέχνη πια, βγήκε έξω από τις γκαλερί, τα μουσεία και τις συλλογές και δίνει το χέρι της ενεργά στα κοινωνικά ζητήματα, μαχητική και ετοιμοπόλεμη.

Τα επόμενα χρόνια θα δείξουν, αν θα μπορέσουν, να υπάρξουν τα επιθυμητά αποτελέσματα από τη δράση της “στρατευμένης” τέχνης. Το μόνο σίγουρο είναι πως η ανάγκη για την ύπαρξή της στις μέρες μας, είναι μεγαλύτερη.

Σαν επίλογο, θα ήθελα να δανειστώ ένα κομμάτι, από το πάντα επίκαιρο δοκίμιο του Ελύτη “Ο κήπος με τις αυταπάτες”… Όπου ανθεί ο μέσος όρος παύω να υπάρχω. Μου είναι αδύνατον να ευδοκιμήσω μέσα στη μάζα της εκάστοτε πλειοψηφίας. Οι ωραίες μειοψηφίες είναι το κάτι άλλο. Ή τις κάνω σμαράγδι να φωτίζουν τη νύχτα μου, ή τις τρώω με σοκολάτα και σαντιγύ. Γι’αυτό και καμιά ολιγαρχία που εκτιμώ, δεν έρχεται ποτέ στα πράγματα. Όμως, γι’αυτό ακριβώς την επιλέγω. Για να μην έρχομαι ποτέ στα πράγματα.

Έρχομαι όχι μια αλλά εκατό φορές σ΄ένα οποιοδήποτε Verve στο La terre est blue comme une orange, στην Παρθένο της Σικίνου πριν να υπάρξει, στο Eau de Vervene, στο Poem in October, στον Ναυτίλο του Patek Philippe, στην Μικρή Πράσινη Θάλασσα.

Ακριβές μειοψηφίες, σπάνια βιβλία, ιδίως αν το χαρτί τους είναι Velin pur fil Lafuma ή πάπυρος του 1600, όπως τα βρίσκουμε στα παλαιοπωλεία των μικρών πόλεων της Ευρώπης. Έχουμε τόσο πολύ τριφτεί πάνω στην κοινωνία και το κοινωνικό ψεύδος που και η πιο σημαντική αλήθεια, ευθέως διατυπωμένη, φαίνεται παραδοξολογία…