Michelangelo Caravaggio, Νάρκισσος (1597–1599)

Η πρώτη γραπτή αναφορά του Νάρκισσου καταγράφεται το 8 μ.Χ., στο έργο Μεταμορφώσεις του Ρωμαίου ποιητή Οβίδιου. Στον αρχαίο ελληνικό μύθο, ο Νάρκισσος, ένας νεαρός κυνηγός, ήταν γνωστός για την εξωπραγματική ομορφιά του και το δυναμικό του παράστημα. Ήταν τόσο περήφανος δε για την εικόνα του, που απέρριπτε με περιφρόνηση κάθε ενδιαφερόμενο άντρα ή γυναίκα. Η Νέμεσις, η θεά της εκδίκησης, είδε πώς αντιμετώπιζε τους άλλους και αποφάσισε να τον τιμωρήσει. Τον οδήγησε σε μια λίμνη όπου μαγεύτηκε από το ίδιο του το είδωλο. Ανήμπορος να ξεκολλήσει από την αντανάκλασή του, ο Νάρκισσος πνίγηκε μέσα στην ίδια του την εικόνα.

Το 1597-99, ο πατέρας του μπαρόκ κινήματος, Michelangelo Caravaggio αποτύπωσε τη μυθολογική αυτή ιστορία στο διάσημο έργο του Νάρκισσος. Με τα κλασικά καφέ και κόκκινα χρώματα των μπαρόκ έργων, ο πίνακας αυτός του Caravaggio μοιάζει τρομακτικά προφητικός σήμερα. Ίσως να μην υπήρξε ποτέ άλλη εποχή πιο εμμονικά βασισμένη στην αυτο-εικόνα. Περίπου 93 εκατομμύρια selfies ανεβαίνουν καθημερινά στο Instagram – 36 δισεκατομμύρια τον χρόνο!

Το Dazed είχε γράψει ένα άρθρο σχετικά με το πόσο «προσβάσιμες» είναι οι αντανακλάσεις του προσώπου μας τον 21ο αιώνα. «Δεν ήταν ποτέ προορισμένο να βλέπουμε τα πρόσωπά μας τόσο συχνά. Από τους καθρέφτες στις κλήσεις Zoom και τα TikToks, βρισκόμαστε συνεχώς αντιμέτωποι με τις δικές μας αντανακλάσεις – και αυτό αλλάζει ολοκληρωτικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας».

Ο θεωρητικός της Αναγέννησης, Leon Battista Alberti, πάει ακόμα πιο πέρα, λέγοντας πως ο Νάρκισσος ως μυθολογική φιγούρα προέβλεψε την τέχνη της ζωγραφικής: «… Ο εφευρέτης της ζωγραφικής… ήταν ο Νάρκισσος,» έγραψε ο Alberti το 2012. «…Τι είναι η ζωγραφική παρά η πράξη του να αγκαλιάζεις, μέσω της τέχνης, την επιφάνεια της λίμνης;».

Andy Warhol – “15 Λεπτά δημοσιότητας” (1968) & “Αυτοπορτρέτο με κρανίο” (1977)

Ο Andy Warhol υπήρξε θεμελιώδες κομμάτι της ποπ κουλτούρας κατά την 40χρονη καριέρα του, και τα έργα του είχαν τη δύναμη να προβλέψουν το μέλλον της κοινωνίας που θα ξεδιπλωνόταν χρόνια μετά τον θάνατό του το 1987. Το 1968, ο Warhol είπε, «Στο μέλλον, όλοι θα είναι παγκοσμίως διάσημοι για 15 λεπτά» – προβλέποντας τη φευγαλέα φύση της μεταμοντέρνας κουλτούρας των διασημοτήτων. Πρόσφατα διάβασα κάπου ότι στο Tiktok, λόγω του ιδιαίτερου αλγορίθμου του, όλοι θα γίνουν viral μια φορά (μια στρατηγική της πλατφόρμας για να σε κρατήσει – ο ενθουσιασμός του viral θα σε κάνει να το ξανακυνηγήσεις). Είναι το σημερινό viral τα «15 λεπτά δημοσιότητας»; (ναι).

Είτε πρόκειται για one-hit-wonders είτε για τη σύντομη δημοφιλία παικτών ριάλιτι, που χάνονται στη σόου-μπιζ σαν διάττοντες αστέρες, ο Warhol είχε καταλάβει ότι τα μονοπάτια προς τη δημοσιότητα θα επεκτείνονταν με εκθετικό ρυθμό, και ότι η ψηφιακή επανάσταση, ειδικά η εμφάνιση των social media, θα οδηγούσε σε μια φήμη ευρείας εμβέλειας. Η φράση «15 λεπτά δημοσιότητας» υποδηλώνει επίσης μια σύντομη εμμονή με κάποιον ή κάτι – σαν να μπορούσε ο Warhol να προβλέψει τον τρόπο με τον οποίο memes και viral βίντεο θα σάρωναν για λίγα εικοσιτετράωρα πριν σβήσουν στην ψηφιακή ανθρωπόκαινο.

Το 1977, ο Warhol δημιούργησε το Αυτοπορτρέτο με Κρανίο, το οποίο μπορεί να θεωρηθεί ότι συνεχίζει την πρόβλεψη του Caravaggio για την κουλτούρα της selfie. Η σειρά περιλαμβάνει αυτοπροσωπογραφίες του Warhol με ένα κρανίο τοποθετημένο σε διαφορετικά σημεία του κορμιού του, από πάνω από το κεφάλι του έως τον αριστερό και δεξιό ώμο του. Οι εικόνες αντανακλούν μια ισχυρή σχέση μεταξύ της αυτοεικόνας και της θνητότητας. Η σειρά Αυτοπορτρέτο με Στραγγαλισμό (1978) του Warhol ακολουθεί την ίδια σπουδή της σχέσης μεταξή αυτοεικόνας και θανάτου, παρουσιάζοντας ένα σετ από ποπ-αρτ εικόνες του εαυτού του, όπου η αυτοεικόνα του φαίνεται κυριολεκτικά να τον πνίγει.

Yayoi Kusama – Δωμάτια άπειρου

«Τα πουά δεν μπορούν να υπάρξουν μόνα τους· όπως η επικοινωνία των ανθρώπων, δύο ή τρία πουά δημιουργούν κίνηση… Τα πουά είναι ένας δρόμος προς το άπειρο». Η Ιαπωνέζα καλλιτέχνις Yayoi Kusama ήταν πάντα βαθιά επηρεασμένη από την ιδέα του απείρου, τόσο που κάθε έργο της είναι μια εμπειρία με άπειρα αντικείμενα και μοτίβα. Είτε χάνεται κανείς ανάμεσα στις χιλιάδες σκαλισμένες πορτοκαλί και μαύρες κολοκύθες της, είτε απορροφάται πλήρως από τα λευκά και κόκκινα πουά της, η αίσθηση που αφήνουν τα έργα της είναι αυτή της αιώρησης στο άπειρο. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα 20 Infinity Rooms που έχει δημιουργήσει κατά την καριέρα της.

Πολλοί έχουν παραλληλίσει το συναίσθημα του να μπαίνεις σε ένα από αυτά τα infinity rooms με την ιδέα του ίντερνετ. Το πρώτο της τέτοιο δωμάτιο, με τίτλο Infinite Mirror Room – Phalli’s Field, κατασκευάστηκε το 1965 και αποτέλεσε έναν χώρο ριζικής σύνδεσης με τα ενδότερα και βαθιάς απομόνωσης. Οι φωτογραφίες του έργου δείχνουν την Kusama να περιβάλλεται από μια θάλασσα κόκκινων και λευκών φαλλικών σχημάτων, ντυμένα στα πουά. Τα σχήματα αυτά περιτριγυρίζονται από καθρέφτες, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση ενός ατέρμονου φαλλικού τοπίου.

Joseph Beuys – Κοινωνική γλυπτική (δεκαετία ’70)

Τη δεκαετία του 1970, ο Γερμανός conceptual artist Joseph Beuys εισήγαγε τη θεωρία της κοινωνικής γλυπτικής. Η ιδέα πρότεινε ότι ο καθένας έχει τη δυνατότητα να γίνει καλλιτέχνης, αφού τα πάντα στον κόσμο μπορούν να προσεγγιστούν αισθητικά / δημιουργικά / καλλιτεχνικά. Τα πάντα μπορούν να είναι τέχνη. Υπό αυτήν την έννοια, μπορεί να ειπωθεί ότι ο Beuys προέβλεψε το δημοκρατικό αποτέλεσμα που θα είχε το ίντερνετ και τα social media στην προσβασιμότητα και τις ευκαιρίες στον κόσμο της τέχνης. Σε θεωρητικό επίπεδο, πάντα, αφού οι αλγόριθμοι θα κάνουν πάντα τα δικά τους. Σύμφωνα με την άποψη του Beuys, η ίδια η κοινωνία είναι ένα έργο τέχνης, και κάθε άνθρωπος είναι δημιουργός της.

Η συνεισφορά του Beuys στη Documenta 7 το 1982 έφερε τη θεωρία της κοινωνικής γλυπτικής στον πραγματικό, 3-D κόσμο. Στο έργο του 7.000 Δρύες (1982), ο Beuys τοποθέτησε ένα μεγάλο σωρό από πέτρες σε σχήμα βέλους που έδειχνε προς μια βελανιδιά που είχε φυτέψει. Ο καλλιτέχνης ζήτησε οι πέτρες να μη μετακινηθούν μέχρι να φυτευτούν περισσότερες βελανιδιές. Πράγματι, φυτεύτηκαν 7.000 δέντρα, αναδεικνύοντας τη συμπεριληπτική και μεταμορφωτική δύναμη που έχει συχνά η τέχνη. Κάτι τέτοιο αντηχεί και στην εποχή των social media. Από την έναρξή τους, οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης έχουν διευρύνει την προσβασιμότητα στον κόσμο της τέχνης. Η δημιουργία και κατανάλωση τέχνης δε βρίσκεται πλέον αποκλειστικά στα χέρια των ελίτ.

Οι σημερινοί καλλιτέχνες μπορούν να χρησιμοποιούν τα κοινωνικά δίκτυα ως προσωπικές πλατφόρμες για να παρουσιάσουν τη δουλειά τους, ανατρέποντας τις παραδοσιακές έννοιες της γκαλερί και συνδεόμενοι άμεσα με το κοινό τους, ξεφεύγοντας από τους περιορισμούς του πολιτισμικού κατεστημένου της τέχνης. Όπως δήλωσε ο Beuys σε ομιλία του για την ελευθερία, τη δημοκρατία και τον σοσιαλισμό το 1974: «Μόνο η τέχνη είναι ικανή να αποδομήσει τις κατασταλτικές επιδράσεις ενός γηραιού κοινωνικού συστήματος που περπατά πάνω στη γραμμή του θανάτου: να αποδομήσει για να χτίσει έναν “ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟ ΩΣ ΕΡΓΟ ΤΕΧΝΗΣ”… ΚΑΘΕ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΙΝΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ.»

Amalia Ulman – “Excellences & Perfections” (2014)

Το 2014, η Amalia Ulman έφτιαξε έναν λογαριασμό στη σχετικά νέα τότε πλατφόρμα του Instagram. Επί τέσσερις μήνες, ανανέωνε συχνά το feed της με ραφιναρισμένες στιγμές από τη ζωή της στο Λος Άντζελες. Από τις πλαστικές επεμβάσεις και την «υγιεινή διατροφή» μέχρι τις mirror selfies με τα out of the day και τον ρόλο της ως «sugar baby». Πολλοί την ακολούθησαν προσπαθώντας να τη μιμηθούν ή ζηλεύοντας τη ζωή της νεαρής influencer. Όμως, η ζωή αυτή δεν υπήρξε ποτέ. Ήταν μια έξυπνη καλλιτεχνική φάρσα της Ulman με τίτλο Excellences and Perfections. Οι κριτικοί έχουν αποκαλέσει το συγκεκριμένο project ως «πρώτο αριστούργημα του Instagram».

Η προκλητική καλλιτέχνιδα κατάφερε να ξεγελάσει πάνω από 90.000 followers (για το 2014 αυτά ήταν απίστευτα νούμερα). Το πείραμά της όχι μόνο κατέδειξε πόσο εύκολα παραπλανιόμαστε από το περιεχόμενο στα ψηφιακά μέσα, αλλά προέβλεψε επίσης πως τα social media θα εξελίσσονταν σε βωμό της επιμελημένης «τελειότητας» των προσωπικών brands.

Ένα χρόνο αργότερα, ένα μοντέλο από την Αυστραλία με πάνω από 612.000 followers εγκατέλειψε το Instagram, δηλώνοντας ότι «πρόκειται για κατασκευασμένη τελειότητα που αποσκοπεί στην προσοχή». Το 2018 είδε το λανσάρισμα της ιστοσελίδας lifefaker.com, η οποία προσέφερε πακέτα φωτογραφιών για «ψεύτικες» στιγμές στο Instagram, όπως το πακέτο «Περάσαμε τέλεια το Σαββατοκύριακο». Στην πραγματικότητα, ήταν μια καμπάνια ευαισθητοποίησης για τις αρνητικές επιπτώσεις των social media στην ψυχική υγεία, επαναφέροντας τον στόχο πίσω από το έργο της Ulman τέσσερα χρόνια μετά.

Uberto Romano – “Mr Pynchon and the settling of springfield” (1937)

Το 1937, ο Umberto Romano ζωγράφισε μια σκηνή βασισμένη σε γεγονότα μιας προεπαναστατικής σύγκρουσης στην περιοχή της Μασαχουσέτης. Ο πίνακας παρουσιάζει συγκρούσεις ανάμεσα σε δύο φυλές της Νέας Αγγλίας που πολεμούν για να διασώσουν τη γη τους από τους λευκούς αποίκους. Ένας άνδρας φαίνεται δεμένος, ενώ ένας άλλος μοιάζει έτοιμος για εκτέλεση. Ωστόσο, στην κάτω δεξιά γωνία του πίνακα, υπάρχει ένας ήσυχος άνθρωπος σε μια βάρκα, που κρατά… ένα iPhone;

Πριν από την ύπαρξη του iPhone, αυτό ίσως φαινόταν σαν μια πέτρινη πλάκα, όμως ο τρόπος που ο άνδρας αλληλεπιδρά με το αντικείμενο θυμίζει κάποιον που κάνει διάλειμμα από τη σύγκρουση για να τσεκάρει τις ειδοποιήσεις του στο Instagram. Οκ, η συγκεκριμένη περίπτωση δεν είναι όντως μελλοντική πρόβλεψη, αλλά φιγουράρει σε πολλά αντίστοιχα άρθρα και δε θα μπορούσαμε να το παραλείψουμε.

Andreas Gursky – “Amazon” (2016)

Τα έργα του φωτογράφου Andreas Gursky είναι τόσο σύνθετα που αποτελούν μεταφορά για τον κόσμο στην εποχή της πληροφορίας. Είτε φωτογραφίζει πάρτι στο Βερολίνο, χρηματιστήρια στην Αμερική ή σπάνιες εκδηλώσεις στη Βόρεια Κορέα, ο τρόπος που δουλεύει ο Gursky είναι εντατικός: τραβά πολλαπλές φωτογραφίες, πριν τις ράψει ψηφιακά, δημιουργώντας άψογες -και ατελείωτες- συνθέσεις που αντανακλούν προειδοποιήσεις για το τεχνολογικό μας μέλλον.

Ένα παράδειγμα είναι το έργο του Amazon (2016). Η εικόνα, που φτάνει σχεδόν 4 μέτρα ύψος και 13 μέτρα πλάτος, δείχνει μια ατελείωτη θάλασσα προϊόντων στην αποθήκη της Amazon στο Phoenix. Τα μοτίβα του έργου είναι τόσο οπτικά εντυπωσιακά που διαβάζονται ως πρόβλεψη του πώς η πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα θα γινόταν πιο χαοτική και πιεστική λιγότερο από μια δεκαετία αργότερα, θαμμένη κάτω από το βάρος του διαδικτυακού καπιταλισμού και της εμμονής μας με την κατανάλωση. «Βλέπουμε έναν αλγόριθμο να γίνεται φυσικός, ένα λαβυρινθικό σκηνικό αιτίων, αποτελεσμάτων και ρυθμών» εξήγησε ο κριτικός τέχνης Jerry Saltz. «Είναι σαν να βλέπουμε τον τρόπο ζωής (και κατανάλωσης) μας, αποτυπωμένο με τρόπο ακατανόητο για εμάς».

Gretchen Bender – Total Recall (δεκαετία ’80)

Η ψυχολογική επίδραση των μαζικών μέσων ενημέρωσης έχει αποτελέσει αντικείμενο έρευνας και σχολιασμού από καλλιτέχνες και αναλυτές του πολιτισμού από το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. «Mass media» ονομάζεται οποιοδήποτε μέσο επικοινωνίας που απευθύνεται σε ευρύ κοινό και σήμερα περιλαμβάνει τη ραδιοφωνική μετάδοση, την τηλεόραση, τις εφημερίδες, τον κινηματογράφο, τη διαφήμιση και, φυσικά, το διαδίκτυο. Πολλοί υποστηρίζουν ότι αυτή η έκρηξη οπτικών και ηχητικών ερεθισμάτων έχει οδηγήσει σε γνωστική υπερφόρτωση, καθώς βομβαρδιζόμαστε από έναν τεράστιο όγκο πληροφοριών που ο εγκέφαλός μας δεν μπορεί (ή δεν θα έπρεπε) να επεξεργάζεται συνεχώς.

Στο πιο ακραίο επίπεδο, υπάρχει η ανησυχία ότι αυτή η συνεχής ροή εικόνων και πληροφοριών επηρεάζει αμετάκλητα τη γνωστική λειτουργία του ανθρώπου, προκαλώντας «μούδιασμα» στις επικοινωνιακές δεξιότητες και αλλοιώνοντας τον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλος αποθηκεύει πληροφορίες. Τη δεκαετία του 1980, η Αμερικανίδα καλλιτέχνιδα Gretchen Bender εντυπωσιάστηκε από την αδιάκοπη ροή εικόνων, ήχων και πληροφοριών που διοχετεύονταν από αμέτρητα τηλεοπτικά κανάλια, και ανέπτυξε μια σειρά από immersive έργα που αποκαλούσε «ηλεκτρονικά θεάματα».

Τα έργα αυτά συνδύαζαν ήχο, βίντεο, γλυπτική και περφόρμανς, ασκώντας κριτική στη δύναμη που είχαν τα διαφημιστικά και τα μιντιακά περιεχόμενα στο να επηρεάζουν τη συλλογική συνείδηση της εποχής. Σε αυτά τα έργα, μια σειρά τηλεοράσεων έδειχναν μια αποπροσανατολιστική καταιγίδα εικόνων, που ανταγωνίζονταν για την προσοχή του θεατή. Κινούμενα λογότυπα, αποσπάσματα του Χόλιγουντ και πλάνα με στρατιωτικό εξοπλισμό της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου αναβόσβηναν συνεχώς μπροστά στα μάτια του θεατή, προκαλώντας μια αίσθηση υπερφόρτωσης και κατακλύζοντας τις αισθήσεις του.

Τα έργα της Bender λειτουργούν ως σχόλιο για τον καταιγισμό πληροφοριών που ασκεί συνεχή πίεση στον ανθρώπινο εγκέφαλο, υπονοώντας ότι τα μαζικά μέσα δημιουργούν ένα νέο είδος αισθητηριακής νέκρωσης και εντείνουν την αποξένωση του ατόμου από την πραγματικότητα. Όλα αυτά πριν το Tiktok, τα reels και τον κατακερματισμό της ψυχοσύνθεσής μας.