Γράφει ο Γιώργος Ορφανίδης*
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Μνημεία πολιτισμού, από το απώτερο μέχρι το πρόσφατο γίγνεσθαι, διάσπαρτα σχεδόν σε όλη την ελληνική επικράτεια περιμένουν το θαύμα του Μεταμοντερνισμού, ένα κρατικό κονδύλι, πολλές ώρες εργασίας αμισθί από εξειδικευμένο προσωπικό, και πολλά άλλα που επί του παρόντος δεν συμφέρει καμία εκ των συμβαλλόμενων πλευρών να αναφερθούν.
Όμως, εμείς για την ώρα θα μείνουμε σε εκείνη τη νεφελοκοκκυγία κάθε φιλόδοξου καλλιτέχνη, ιστορικού τέχνης, μουσειολόγου και αρχιτέκτονα που αρχικά ονομάζεται «Μοντερνισμός», και εν συνεχεία, ακούει στο φύσει μη κατανοητό για πολλούς όνομα: «Μεταμοντερνισμός» [1]. Γιατί πίσω από αυτό το παιχνίδι επαφής και διαδοχής καλλιτεχνικών ρευμάτων και κοινωνικών ιδεολογιών, με οδηγό τελικά την (αβυσσαλέα) αναζήτηση ένωσης του παραδοσιακού με το μοντέρνο υπό όποια οπτική – ίσως και με κάθε κόστος, αναφορικά πάντοτε με τα ζητήματα ηθικής και ηθικοπλαστικής των σύγχρονων Τεχνών – κρύβεται η «λύση» της αποτελεσματικής αξιοποίησης των κτιρίων εκείνων που, αν και θεωρούνται αξιοσημείωτα για τη διαμόρφωση της νεοελληνικής ταυτότητας μνημεία, μέρα με τη μέρα βιώνουν την παρακμή. Διάσωση και αναδιαμόρφωση των κτιρίων, επικοινωνία με τη fabula παλαιότερων ελληνικών Γενιών, όλα στο επίκεντρο του πολιτισμικού αύριο.
Πρώην Φυλακές Ωρωπού: Ένας εν δυνάμει εκθεσιακός χώρος.
Πώς εκ του απολεσθέντος δημιουργείται το υπάρχον και πώς εκ του υπάρχοντος το μοντέρνο και το μεταμοντέρνο; Προβληματισμοί επί της πολιτισμικής κληρονομίας. Απάντηση στον Πέτρο Νικηφόρο Ράλλιο.
Αξιοπρόσεκτο παράδειγμα, αποτελούν σήμερα οι πρώην Φυλακές στη Σκάλα του Ωρωπού, του ευρέως γνωστού, δηλαδή, ομώνυμου παραθαλάσσιου οικισμού της βορειοανατολικής Αττικής. Πρώην, διότι, αφενός, πλέον δεν λειτουργούν εν γένει ως σωφρονιστικό ίδρυμα, και αφετέρου, διότι εν μέσω της άθλιας κατάστασής τους φιλοξενούν δημόσιες σχολικές δομές.
Όλα αυτά γνωστά. Έχουν δημοσιοποιηθεί κατά καιρούς. Υποσχέσεις, δεσμεύσεις, και λοιπές αλληλοσυμπληρούμενες ενδείξεις βέλτιστης αξιοποίησης του χώρου, επίσης, πολλές [2]. Η μουσειακή αξιοποίηση του χώρου, έστω και με σκοπό την αναδημιουργία ενός περιβάλλοντος, όπου θα φιλοξενούνται περιοδικές εκθέσεις ποικίλου χαρακτήρα (από ζωγραφικές μέχρι φωτογραφικές και σύγχρονες εγκαταστάσεις), ιστορικά, βιβλιογραφικά και εμπειρικά δύναται να αναδειχθεί σε διόλου ευκαταφρόνητη πρόταση.
Είναι αλήθεια, ότι μέχρι περίπου το πρώτο ήμισυ της δεκαετίας του 1970 παρατηρείται μία άνιση εναλλαγή μοντερνιστικών και μεταμοντερνιστκών στοιχείων, με τη ζυγαριά να κλίνει συνήθως περισσότερο υπέρ των πρώτων, στον κόσμο της νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, και της ευρύτερης Τοπογραφίας, όπως φαίνεται από τις κατόψεις και προσόψεις μιας σειράς δημόσιων κτιρίων. Οι φυσιογνωμίες των αρχιτεκτόνων που διδραμάτισαν μείζονα ρόλο στη νέα πολιτισμική κατάσταση ουκ ολίγες.
Θα χρειαζόμασταν ώρες για να τις απαριθμήσουμε, να τις περιγράψουμε, να τις διαβάσουμε σημειωτικά. Μεταξύ άλλων, εκείνες του πρώτου φέροντος την σκυτάλη Πάτροκολου Καραντινού (1903-1976), ενός εκ των πρώτων καθηγητών του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ (λ,χ. Κτίριο της Σχολής Θετικών Επιστημών του ΑΠΘ/1955-1961, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης/1962) [3], και του ανατρεπτικού για τα δεδομένα της δεκαετίας του 1950, αρχιτέκτονα Τάκη Ζενετού (1926-1977) [4].
Ο Τάκης Ζενέτος αναδιαμορφώνει το παλαιό εργοστάσιο της ζυθοποιίας «Φιξ»
Μολαταύτα, ας εστιάσουμε στον ο Τάκη Ζενέτο, ο οποίος πραγματοποιεί το «ακατόρθωτο». Αναδιαμορφώνει το παλαιό εργοστάσιο της ζυθοποιίας «Φιξ» (1957-1959/1961) [5]. Μάλιστα, «στόχος του αρχιτέκτονα είναι να ενοποιήσει τις διαδοχικές επεκτάσεις του παλαιού εργοστασίου χωρίς να διακόψει τη λειτουργία του και να δημιουργήσει, σύμφωνα με τη γενικότερη φιλοσοφία του, μια ευέλικτη κατασκευή που θα μπορεί να μεταβάλλεται και να προσαρμόζεται σε μελλοντικές χρήσεις και διαφορετικές συνθήκες», όπως μας πληροφορεί το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στο σχετικό ηλεκτρονικό λήμμα του [6].
Και ακριβώς αυτό συντελέστηκε. Σταδιακά ο χώρος από εργοστάσιο έγινε χώρος εκθέσεων και πολιτισμικών δρωμένων. Λιτός φορμαλισμός, διάπλατα ανοίγματα και εμφατική ανάδειξη του οριζόντιου άξονα αποτελούν τα βασικά νέα χαρακτηριστικά του αναδιαμορφωμένου κτιρίου. Παράλληλα, η γραμμικότητα των όψεων ακολουθεί την πρότερη μνημειακή κλίμακα του αρχιτεκτονήματος ανασύροντας στη μνήμη μας μια παραλλαγή της οπτικής «απάτης» (trompe l’oeil) κατά μερικούς αιώνες προγενέστερου Μπαρόκ (17ος, κ. εξ.), αφού το κτίριο δίνει την εντύπωση ότι εκτείνεται ανεξέλεγκτα στο διηνεκές. Ακόμα, τα περιμετρικά υαλοπετάσματα του ισογείου μετεξελίσσονται αργότερα σε ιδανικά συμπληρωματικά στοιχεία οργάνωσης καλλιτεχνικών εκθέσεων.
Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ), Αθήνα. Πρώην Εργοστάσιο «Φιξ». Πηγή: https://www.emst.gr/museum
Στη δύση της δεκαετίας του 1970, το εργοστάσιο μεταφέρεται εκτός Αθηνών και το κτίριο σταδιακά εγκαταλείπεται. Το μεγαλοπρεπές κτήριο μένει αναξιοποίητο, παρακμάζει, παρά το γεγονός ότι μέχρι λίγα χρόνια πριν υπήρξε αθηναϊκό τοπόσημο.
Οι κτιριακές ζημιές, εσωτερικά και εξωτερικά, δυστυχώς, όχι ανάξιες λόγου. Διαφημιστικές πινακίδες προσβάλλουν την ιστορική πρόσοψη του κτιρίου, αλλοιώνοντας τον βαθιά πολιτισμικό χαρακτήρα του. Η παραφιλολογία δεν σταματάει εκεί. Κατά καιρούς εκφράστηκαν έντονοι ή/και χλιαροί προβληματισμοί σχετικά με τη διατήρηση και την αξιοποίησή του κτιρίου χωρίς, όμως, να παραχθεί κάποιο αποτέλεσμα. Η παρούσα κατάσταση φαίνεται να κοπάζει λίγο πριν το 1995, όταν, τον Δεκέμβριο του 1994 το εργοστάσιο περιέρχεται υπό το καθεστώς αναγκαστικής απαλλοτρίωσης προς κάλυψη δημόσιων αναγκών στην ιδιοκτησία της Αττικό Μετρό Α.Ε.
Το βόρειο τμήμα του κατεδαφίζεται λόγω της προέκτασης των γραμμών του μετρό. Κατόπιν, όπως επίσης πληροφορούμαστε από το σχετικό λήμμα του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης «τον Φεβρουάριο του 2000, μετά από σχετική διαμόρφωση του ισογείου, οργανώνεται από το Υπουργείο Πολιτισμού σε συνεργασία με το Ίδρυμα Γιάννης Τσαρούχης η έκθεση Γιάννης Τσαρούχης, ‘Μεταξύ Ανατολής και Δύσης’» [7]. Το ίδιος έτος, ο παρών χώρος δίδεται ως προσωρινή στέγη στο νεο-ιδρυθέν Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, καθώς θεωρείται και από άποψη αισθητικής αποτελεί μια πολλά υποσχόμενη πρόταση για τις εξυπηρέτηση ποικίλων καλλιτεχνικών γεγονότων, κυρίως ζωγραφικού, γλυπτικού, και άλλου παρόμοιου περιεχομένου. Το υπόλοιπο κτίριο λαμβάνει εκ νέου χωροταξικό χαρακτήρα και τελικά μετατρέπεται στη μόνιμη στέγη του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Τέλος, δύο χρόνια αργότερα, υπογράφεται σύμβαση μίσθωσης του πρώην εργοστασίου ζυθοποιίας μεταξύ της Αττικό Μετρό Α.Ε. και του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, η οποία ισχύει μέχρι και σήμερα.
Και πώς το κτίριο αυτό από ένα εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο έγινε ιδανικός πολυχώρος πολιτισμικών γεγονότων, συμβάλλοντας με τον τρόπο του στις ωσμώσεις της Γενιάς του 2000 που σχεδόν λοξοδρομούσε, ούσα ακόμα με καρφιά κολλημένη στα καλλιτεχνικά μανιφέστα προηγούμενων Γενεών, π.χ. του 1930, του 1960 και του 1980;
Πολύ απλά. Υλοποιήθηκε, έστω και με κάποια καθυστέρηση, η ιδέα περί διαμόρφωσης του κτιρίου σε μουσειακό χώρο. Οι δυο όψεις του κτηρίου επί της Λεωφόρου Συγγρού και της οδού Α. Φραντζή ούσες διατηρητέες, λειτουργούν πραγματικά και συμβολικά ως θεμέλια πολιτισμικής εγγύησης τη νέα λειτουργία του κτιρίου. Προς επίρρωση, αναφέρουμε ότι η κατασκευή της Λεωφόρου Καλλιρρόης, η οποία ακολουθεί τη διαδρομή του ρείθρου του Ιλισσού ποταμού γίνεται εφαλτήριο σχεδιασμού ενός υπολογίσιμου σε διαστάσεις κατακόρυφου εδάφους από αναρτημένα ακατέργαστα μάρμαρα που ακουμπά σε έναν υγρό τοίχο, δίκην καταρράκτη.
Η οργάνωση της εσωτερικής διαρρύθμισης συμβαδίζει με την παράλληλη ευθύγραμμή ανάπτυξη της Λεωφόρου Συγγρού. Η ύπαρξη κλιμάκων κυλιόμενου τύπου και ανελκυστήρων χαράσσει έναν ισχυρό διαγώνιο άξονα που οδηγεί από τους ισόγειους χώρους υποδοχής στους υπαίθριους του δώματος, ενώνοντας αρμονικά όλα τα επιμέρους εκθεσιακά τμήματα. Οι δυο είσοδοι του μουσείου, ήτοι η κεντρική επί της Λεωφόρου Καλλιρρόης, καθώς και η δευτερεύουσα επί της Λεωφόρου Συγγρού, εγκαθιστούν με τη σειρά τους έναν διαγώνιο άξονα κυκλοφορίας στην κάτοψη του ισογείου. Τέλος, ένας ευήλιος χώρος κυκλοφορίας αναπτύσσεται σε όλο το ύψος του οικοδομήματος λόγω της ελαφριάς πολυεπίπεδης κάθετης ανάπτυξης που δημιουργείται από την τοποθέτηση των παραπάνω σκαλωσιών, ανελκυστήρων και άλλων ανοιγμάτων επί της τοιχοποιίας. Τον Μάιο του 2015 το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης μεταφέρει τις διοικητικές του υπηρεσίες στον πρώτο όροφο του αναδιαμορφωμένου κτιρίου.
Και αν δεν σας έπεισε το παράδειγμα του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, μπορούμε να αναφέρουμε την περίπτωση των πρώην φυλακών του Επταπυργίου (Γεντί Κουλέ/Yedi Kule) στη βυζαντινή Ακρόπολη της Θεσσαλονίκης [8]. Η γενικότερη ιστορία και αυτών των φυλακών, επίσης, γνωστή και δημοσιευμένη. Εν τάχει επισημαίνουμε ότι το μνημείο χρησιμοποιήθηκε ως φυλακές περίπου το 1890, αν και δεν γνωρίζουμε την ακριβή ημερομηνία της μεταροπής του οικοδομήματος από φρούριο σε ίδρυμα σωφρονιστικού τύπου. Σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, και πιο συγκεκριμένα το 1984, ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης προανήγγειλε την άμεση μεταφορά των φυλακών.
Το 1989, λοιπόν, οι φυλακές της Θεσσαλονίκης μεταφέρθηκαν σε έναν νέο χώρο, προς δυσμάς του τ. Νομού, στα Διαβατά, και το Επταπύργιο αποδόθηκε στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Πολιτισμού, λειτουργώντας μέχρι σήμερα ως μείζον αρχαιολογικός χώρος, και περιστασιακά ως εκθεσιακός χώρος, φιλοξενώντας ένα πλήθος πολιτισμικών εκδηλώσεων [9].
Συνεπώς, πράγματι, μέσα από την τετριμμένη όψη της παλαιότερης αρχιτεκτονικής, που από κάποια δεκαετία και έπειτα φαίνεται ότι τα πρότυπά της στριφογύριζαν μη παραγωγικά γύρω από το «παραδοσικακό», γεννήθηκε το προκλητικά επιβαλλόμενο πολλές φορές «μοντέρνο», και έπειτα το έτι περισσότερο αμφιλεγόμενο για ορισμένους «μεταμοντέρνο». Το τελευταίο ξεπρόβαλλε υπό το πρίσμα μιας ευρύτερης κοινωνικής αντίδρασης που μύριζε Αμερική και Ευρώπη, της καινοτομίας, του ρηξικέλευθου, και του όποιου ανατρεπτικού, ακόμα και επίπλαστα αναθεωρημένου, δημιουργείν, υιοθετώντας την σπειροειδή εκτύλιξη του πολιτισμικού ρου, ήτοι με ένα (γρήγορο) βλέμμα στραμμένο προς το παραδοτέο.
Και αυτή η μανία για να ξαναγραφτεί η ιστορία της αρχιτεκτονικής, ήδη από την εποχή του Μοντερνισμού, έγινε το τροχοπέδι εκείνο το γοργό που θέλει τα κτίρια, ναι ακόμα και τα εργοστάσια ή τις φυλακές, να αλλάζουν χαρακτήρα, να γίνονται εκθεσιακοί χώροι, να φέρνουν το φως του πολιτισμού, ακόμα και αν κάποτε εκεί το γκρου-γκρου των μηχανών τρυπούσε τα μηνίγγια ξεχασμένων χειρωνάκτων ή ο φόβος ζωγραφιζόταν στα μάτια αγωνιστών σαν και εκείνων του Μ. Αναγνωστάκη.
Η επιλογή για το πολιτισμικό μέλλον του τόπου δεν λαμβάνεται πίσω από κλειστές πόρτες. Ξεκινάει από εμάς τους ίδιους.
Βιβλιογραφικές αναφορές
[1] Βασιλείου, Κ., & Μουτσόπουλος, Θ. (2012). Προς την τεχνολογία της τέχνης: Από τη μοντέρνα στη σύγχρονη τέχνη. Αθήνα: Πλέθρον. Γιαμαρέλος, Σ., & Κωτσιόπουλος, Α. (2018). Για το μεταμοντέρνο στην αρχιτεκτονική. Αθήνα: Νεφέλη.
[2] Newsbeast Team (2019). Οι ιστορικές φυλακές Ωρωπού μετατρέπονται σε «Κέντρο Ιστορίας, Δημοκρατίας και Πολιτισμού. Newsbeast, 27/10/2019.
[3] Αμφότερα εκλαμβάνονται ως λιτές και ανάλαφρες συνθέσεις, πρόσφορο έδαφος έμπνευσης και ατέλευτων πειραματισμών του ό,τι θα ακολουθούσε. Γιακουμακάτος, Α. (2003). Στοιχεία για τη νεότερη Ελληνική αρχιτεκτονική: Πάτροκλος Καραντίνος. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
[4] Καλαφάτη, Ε., Παπαλεξόπουλος, Δ., & Κρητικά, Ε. (2006). Τάκης Χ. Ζενέτος: ψηφιακά οράματα και αρχιτεκτονική. Αθήνα: Libro.
[5] Ο Ομότιμος Καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης του Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, Α. Κωτίδης αναφέρει ως έτος αποπεράτωσης της αναδιαμόρφωσης του κτιρίου από τον Τ. Ζενέτο το 1959, βλ.: Κωτίδης, Α. (1993). Μοντερνισμός και «Παράδοση» στην ελληνική μεταπολεμική και σύγχρονη τέχνη. Ζωγραφική – Γλυπτική – Αρχιτεκτονική 1940-2010. Τόμος Β. 2η εκδ. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σ. 150. Εν αντιθέσει, στο λήμμα του ιστοτόπου του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης αναφέρεται το έτος 1961, βλ. Λήμμα: «ΚΤΗΡΙΟ ΦΙΞ». Στο: Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού. https://www.emst.gr/. Επίσης, πιο αναλυτικά για το «Φιξ», βλ.: Θεοδωροπούλου, Ν. (2018). Φιξ Fix: 120 + χρόνια αρχιτεκτονική: Τάκης Χ. Ζενέτος, Ι. Μαργαρίτης Χ. Αποστολίδης σημείο τομής στην ιστορία του κτιρίου. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
[6] Λήμμα, ό.π.
[7] Λήμμα, ό.π.
[8] Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., & Τούρτα, Α. Γ. (1997). Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη. Αθήνα: Κάπον, σσ. 24-26. Τσανανά, Α. (2001). Επταπύργιο: Η ακρόπολη της Θεσσαλονίκης. Αθήνα: Καπόν.
[9] Κονιόρδος, Β. (1995). Φρούριο Επταπυργίου: Έρευνα στοιχείων και συμπληρωματικές παρατηρήσεις ως συμβολή σε μια νέα προσέγγιση κατά την αποκατάσταση του μνημείου. Μνημείο και Περιβάλλον, 3, σσ. 53-66. Κορδομενίδης, Γ. (1996). Η βαρβαρότητα της επιλεκτικής μνήμης, Εντευκτήριο, 35, σσ. 133-134. Νίγδελης, Κ. (2002). Επταπύργιο – Γεντί-Κουλέ. Θεσσαλονίκης: Δήμος Συκεών, 2002. Ειδικά, για παραδείγματα εκθέσεων, βλ. ενδεικτικά: Ομάδα Horror Vacui, Έκθεση «ΕΣΤΙΑ-ΖΩ», στο Πρόγραμμα της 6ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης «Φαντασιακές Εστίες», Γεντί Κουλέ (Επταπύργιο), Θεσσαλονίκη (30/09/2017-14/01/2018). iefimerida Team (2020). Έκθεση στο Γεντί Κουλέ: Μέσα από αφηγήσεις πολιτικών κρατουμένων του εμφυλίου και της δικτατορίας. iefimerida, 16/09/2020.
*Ο Γιώργος Ορφανίδης είναι αρχαιολόγος-Ιστορικός Τέχνης, Art Cutator & Director, Υποψήφιος Διδάκτωρ του ΑΠΘ και του Παν. Τουλούζης ΙΙ στον τομέα της Αρχαιολογίας-Ιστορίας της Τέχνης με δικαίωμα υπογραφής στην επιμέλεια κειμένων και την οργάνωση διαφόρων έργων/δρώμενων ως ΠΕ Αρχαιολόγος-Ιστορικός Τέχνης από το Υπουργείο Πολιτισμού. Το παρόν δημοσίευμα αποτελεί «απάντηση» στο κάτωθι άρθρο: Πέτρος Νικηφόρος Ράλλιος (2021), Παλιές φυλακές Ωρωπού: Ένα έγκλημα με παρελθόν, παρόν και μέλλον. parallaximag, 06/02/2021.
