Γράφει ο Γιώργος Δήμος
Ο Ολλανδός εικαστικός Μαουρίτς Κορνέλις Έσερ γεννήθηκε στο Λεουβάρντεν το 1898. Αν και όσο ζούσε το έργο του δεν εκτιμήθηκε επαρκώς από τους κριτικούς τέχνης και τους λόγιους της εποχής, παρά μόνο στα 70 του χρόνια, όταν έκανε την πρώτη του αναδρομική έκθεση, η συμβολή του στη Μοντέρνα τέχνη ήταν τεράστια και υπήρξε ένας από τους λίγους καλλιτέχνες που συνέδεσε τα μαθηματικά και τη γεωμετρία με τη ζωγραφική, με τόσο σαφή τρόπο, κατά τον 20ο αιώνα.
Οι εξαιρετικά λεπτομερείς λιθογραφίες του, όπως το «Self-Portrait in Spherical Mirror» (1935) ή το «Relativity» (1953), λέγεται πως ακολουθούν την παράδοση του Παρμιτζανίνο και του Τζοβάνι Μπατίστα Πιρανέζι και είναι μερικά από τα πιο γνωστά του έργα, ενώ η σειρά του με τα ερπετά, που είναι επηρεασμένη από τα ψηφιδωτά και τα αραβουργήματα που μελέτησε στην Αλάμπρα, έχουν αφήσει το αποτύπωμά τους μέχρι και στην τεχνική που ανέπτυξε πολύ αργότερα ο Κιθ Χάρινγκ.
Παρότι ο Έσερ ασχολήθηκε πολύ με τα μαθηματικά και παρακολούθησε διαλέξεις ή γνώρισε προσωπικά και συνδιαλέχθηκε με ονόματα όπως τον Τζορτζ Πόλια, τον Ρότζερ Πένροουζ και τον Χάρολντ Κόξετερ, ο ίδιος ισχυριζόταν ότι δεν ήξερε τίποτα από μαθηματικά και θεωρούσε τον εαυτό του έναν απλό ζωγράφο.
Η γνωριμία του δε με τον κρυσταλλογράφο, Φρίντριχ Χάαγκ, τον έκανε να ξεκινήσει τη δική του έρευνα επάνω στη μεσαιωνική ισλαμική τέχνη της ψηφίδωσης και να αναπτύξει έργα όπως το «Study of Regular Division of the Plane with Reptiles» (1939). Τα ταξίδια του Έσερ στην Ιταλία και την Ισπανία έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη της τεχνικής του.
Το 1922, όταν ο Έσερ έκανε το πρώτο του ταξίδι στη Ιταλία για να μελετήσει την αρχιτεκτονική και την τέχνη σε διάφορες πόλεις ιστορικής σημασίας, όπως την Φλωρεντία, το Σαν Τζιμινιάνο, τη Βολτέρα, τη Σιένα και το Ραβέλλο, ο καλλιτέχνης γνώρισε από κοντά το έργο των αναγεννησιακών δασκάλων, το οποίο τον επηρέασε βαθύτατα. Την ίδια χρονιά ταξίδεψε και στην Ισπανία, όπου ήρθε σε επαφή με τη μεσαιωνική τέχνη των Μαυριτανών, στο παλάτι της Αλάμπρα, στη Γρανάδα της Ανδαλουσίας. Οι συμμετρίες των μοτίβων και η προσεκτική τοποθέτηση των ψηφίδων από τους τεχνίτες εκείνους του παρελθόντος τον ενθουσίασαν και τον ώθησαν αρχικά στο να προσπαθήσει να αντιγράψει αυτά που έβλεπε, και στη συνέχεια στο να παράγει τα δικά του συμμετρικά μοτίβα.
Ο Έσερ αργότερα επισκέφτηκε ξανά την Ιταλία και εγκαταστάθηκε για επτά χρόνια στη Ρώμη, όπου γνώρισε και παντρεύτηκε τη Τζέττα Ουμικέρ, μία Σουηδή που είχε, όπως και εκείνος, μετακομίσει στην πόλη αυτή της Μεσογείου επειδή θαύμαζε τον πολιτισμό της.
Ο Έσερ μπορεί να δημιούργησε τα σημαντικότερα έργα του παράλληλα με τον Βικτώρ Βαζαρελί και την άνοδο της Οπ Αρτ, όμως ουδέποτε ενδιαφέρθηκε να συμπορευτεί ή ακόμα και να συνδιαλεχθεί με τους πρωτοπόρους του κινήματος.
Εκκεντρικός και κάπως εσωστρεφής σαν χαρακτήρας, ο Έσερ αρνήθηκε επίσης να σχεδιάσει το εξώφυλλο ενός δίσκου, όπως του είχε ζητήσει ο Μικ Τζάγκερ των Rolling Stones, ή να σχεδιάσει το διαστημόπλοιο στην ταινία του Κιούμπρικ, «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος» (1968). Ενώ, λοιπόν, η επιρροή του επάνω στο ψυχεδελικό κίνημα των χίπις υπήρξε ευρύτατη, ο καλλιτέχνης εκνευριζόταν με τους νέους στο Σαν Φρανσίσκο που χρησιμοποιούσαν τα έργα του σε poster για συναυλίες, χωρίς να πληρώνουν σε εκείνον τα ανάλογα δικαιώματα.
Ακόμη κι αν ο Έσερ ήθελε σε κάθε περίπτωση να δείχνει πως δεν δεχόταν κανένα ερέθισμα από την κουλτούρα της εποχής, αναδρομικά μπορεί κανείς να βρει πολλά στοιχεία που εμπίπτουν, έστω και τυχαία, στο γενικότερο πνευματικό και αισθητικό κλίμα της εποχής. Η λιθογραφία του, «Waterval» (1961), για παράδειγμα, θυμίζει έντονα την «οργανική αρχιτεκτονική» του Φρανκ Λόιντ Ράιτ. Επίσης, ο τίτλος του έργου του, «Relativity», σίγουρα αναφέρεται στη γενική και ειδική θεωρία της σχετικότητας που ανέπτυξε ο Άλμπερτ Αϊνστάιν στις αρχές του 20ου αιώνα, αλλά και τα αμέτρητα Φουτουριστικά έργα που επηρεάστηκαν από αυτήν.
Ο Έσερ ήταν αδιαμφισβήτητα ένας μοντέρνος Homo Universalis που γνώριζε πολλές και διαφορετικές μεταξύ τους «τέχνες» (με την αρχαιοελληνική έννοια της λέξης), με μια ιδιαίτερη έμφαση στη λιθογραφία, την ψηφίδωση, τα μαθηματικά και τη γεωμετρία.
Η κληρονομιά που άφησε πίσω του ο Έσερ είναι ανεκτίμητη. Το έργο του στολίζει πολλά και σημαντικά μουσεία ανά τον κόσμο, ενώ τη δεκαετία του 2010 έφτασε μέχρι και την Ελλάδα, όπου εκτέθηκε στο Μουσείο Ηρακλειδών στο Θησείο. Μια μεγάλη αναδρομική έκθεσή του πραγματοποιήθηκε το 2015 στο Ηνωμένο Βασίλειο, με το διαφημιστικό poster της να κοσμείται από τη διάσημη λιθογραφία του, «Self-Portrait in Spherical Mirror».
Σε άλλους τομείς, το έργο του έχει χρησιμοποιηθεί σε επιστημονικά περιοδικά από μαθηματικούς για να επιδείξουν μια πρώιμη εφαρμογή θεωρημάτων που ανακαλύφθηκαν πολύ μετά το θάνατο του καλλιτέχνη το 1972. Φιλόσοφοι, όπως ο Ερνστ Γκόμπριτς, έχουν αναλύσει ή χρησιμοποιήσει το έργο του σε εξώφυλλα βιβλίων τους, ως αναλογία για τις διεργασίες του ανθρώπινου νου ή τα «μονοπάτια» της ψυχής που πρέπει κανείς να διανύσει όταν συλλογίζεται ή όταν κάνει ψυχανάλυση. Ο βραβευμένος με Πούλιτζερ συγγραφέας, Ντάγκλας Χόφσταντερ, αναλύει αυτές τις «αδύνατες» (όπως σε μία λωρίδα του Μέμπιους) λούπες που συναντάει κανείς στο έργο του Έσερ, στο βιβλίο του, «Gödel, Escher, Bach», που κυκλοφόρησε το 1979.
